Το αρχείο της ΕΡΤ ευθύνεται. Και για την ύπαρξη του βίντεο, αλλά και για την ποιότητα του. Οπότε… τι συμπέρασμα να βγάλεις. Το παραδεχόμαστε από την αρχή όμως. Η ποιότητα του βίντεο είναι πολύ κακή. Σχεδόν σου… βγάζει τα μάτια να το δεις. Αυτό, όμως, δεν αφαιρεί τίποτα από την ιστορικότητά του. Όταν, μάλιστα, μιλάμε για ΕΡΤ, που πολλά διαμάντια του παρελθόντος έχουν σβηστεί και ξεχαστεί για πάντα, πάλι καλά που υπάρχει κι αυτό το βίντεο για να θυμίζει την πρώτη… τηλεοπτική ανταρσία. Από πρόσωπα, μάλιστα, που δεν περίμενε κανείς ότι θα την φέρουν εις πέρας.
Δράστης αυτής της ανταρσίας μια γιαγιά με ψυχή λιονταριού. Η Κλεονίκη Τζοανάκη, μια εμβληματική φιγούρα για την ελληνική παραδοσιακή μουσική, ειδικά από τις περιοχές της Μικρασίας. Αυτή η γιαγιά δεν φοβήθηκε στα 78 της χρόνια να τραγουδήσει «απαγορευμένους» στίχους σε τηλεοπτική μετάδοση, μάλιστα σε πολυπληθές κοινό, και να περάσει στην ιστορία ως ο πρώτος λυγμός των ξεριζωμένων Ελλήνων που πέρασε και καταγράφηκε από τις κάμερες.
Αυτό συνέβη στις 6 Μαρτίου 1992, σε μια εμβληματική εκδήλωση. «Μέρες Μουσικής 1922-1992, Το τραγούδι στις άκρες του Ελληνισμού» ο τίτλος της. Μια εκδήλωση που είχε χρηματοδοτηθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού και προβληθεί τηλεοπτικά από την ΕΡΤ (το κανάλι της ΕΤ1) με σκοπό να παρουσιάσει την πάμπλουτη μουσική παράδοση της Ελλάδας, όχι μόνο από τα στενά γεωγραφικά της όρια που γνωρίζουμε, αλλά απ’ όλες τις εστίες της ρωμιοσύνης.
![ΕΡΤ Κλεονίκη Τζοανάκη Μικρασία](/storage/202501/pa208_kleoniki_3-thumb-small.jpg)
Η παρεξήγηση της παραδοσιακής μουσικής κι ο ρόλος της ΕΡΤ
Στο πλαίσιο αυτής της εκδήλωσης, λοιπόν, κλήθηκε και η Κλεονίκη Τζουανάκη. Γεννημένη την Πρωτοχρονιά του 1915 στα Αλάτσατα, στην περιοχή της Ερυθραίας της Μικράς Ασίας, μια πόλη πολύ κοντά στη Σμύρνη. Ξεριζωμένη μικρό κοριτσάκι από τα άγια χώματα, βρήκε στέγη στην γειτονιά της Νέας Ερυθραίας και αφιέρωσε τη ζωή της να κρατήσει αναμμένο το καντήλι των αναμνήσεων από την ιδιαίτερη πατρίδα της.
Για χρόνια, δεκαετίες ολόκληρες, τραγουδούσε και χόρευε τα παραδοσιακά ελληνικά τραγούδια από την Ερυθραία με πείσμα και με προσήλωση σχεδόν θρησκευτική. Το 1976 την συνάντησε η Δόμνα Σαμίου, η μεγάλη κυρία της παραδοσιακής μουσικής, που κατέγραψε και κράτησε ζωντανή όλη τη μουσική παράδοση της Ελλάδας. Και την ανέδειξε. Την έβαλε να τραγουδήσει με μικρόφωνο, τη φιλοξένησε σε εκδηλώσεις και ραδιοφωνικές εκπομπές, μέχρι και δίσκο χρηματοδότησε με τα τραγούδια από τα Αλάτσατα και την Ερυθραία.
Στο σημείο αυτό, μια παρένθεση απαραίτητη: Η παραδοσιακή μουσική στην Ελλάδα ήταν πάντοτε παρούσα, αλλά και πάντοτε παρεξηγημένη. Δεν υπήρχε ουσιαστικός εθνικός φορέας για μια πανελλήνια έρευνα και καταγραφή. Η κάθε περιοχή χόρευε τα δικά της τραγούδια και τους δικούς της σκοπούς. Η λαϊκή μουσική και μετά η ξένη την πίεζαν προς το περιθώριο.
![ΕΡΤ Κλεονίκη Τζοανάκη Μικρασία](/storage/202501/pa208_kleoniki_1-thumb-large.jpg)
Το δυστύχημα ήταν ότι η παραδοσιακή μουσική έγινε προσπάθεια να συνδεθεί μέχρι και με τη χούντα! Η εμμονή των συνταγματαρχών στις «παραδοσιακές αξίες» και τα κιτς θεάματα που πρόσφεραν με τα καλαματιανά και τα τσάμικα έστειλε λάθος μήνυμα. Ότι η παραδοσιακή μουσική γέρνει προς την οπισθοδρόμηση. Η επιλογή του καναλιού των «Ενόπλων» (η μετέπειτα ΥΕΝΕΔ, πριν καν την δημιουργία της ΕΡΤ) κατά την περίοδο της χούντας να φτιάχνει εκπομπές με «τραγούδια και χορούς» από διάφορες περιοχές της Ελλάδας ήταν μεν η πρώτη πανελλήνια προσπάθεια καταγραφής της ελληνικής παράδοσης, αλλά παράλληλα στιγμάτισε κι έναν ολόκληρο χώρο.
Γι’ αυτό και μετά τη Μεταπολίτευση η παραδοσιακή μουσική κι αυτοί που την υπηρετούσαν αντιμετωπίστηκαν με καχυποψία και σχεδόν εχθρικά από τα θεσμικά ΜΜΕ και κυρίως την τηλεόραση (η ΕΡΤ ήταν η μόνη τηλεόραση ως το 1989). Εκπομπές ελάχιστες, μάλιστα φτιαγμένες με τέτοιο τρόπο για να μην προσελκύουν κανέναν, και μια χούφτα άνθρωποι να δουλεύουν για να αποθηκεύουν και να κρατούν για πάντα τους χορούς και τους σκοπούς.
![ΕΡΤ Κλεονίκη Τζοανάκη Μικρασία](/storage/202501/pa208_main_kleoniki_tzoanaki-thumb-small.jpg)
Το 1992, λοιπόν, το παραδοσιακό τραγούδι βγήκε από τη ναφθαλίνη και παρουσιάστηκε στο ευρύ κοινό, με την συμπλήρωση 70 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Αποφασίστηκε να παρουσιαστούν κάποια τραγούδια από τη Μικρασία, αλλά με ουδέτερο στίχο και διόλου επιθετικό.
Διότι τα περισσότερα εκείνα τραγούδια, με το πέρασμα του χρόνου, είχαν αποκτήσει και άλλους στίχους, πονεμένους, που μιλούσαν για χαμένες πατρίδες και για κατεστραμμένες ομορφιές. Αυτά δεν τα ήθελε το Υπουργείο. Ήθελε την «χαρούμενη» βερσιόν των τραγουδιών, που μιλούσαν για όμορφα τοπία, δροσερά κορίτσια και αγόρια-λεβέντες και άλλα τέτοια.
Ένα τέτοιο τραγούδι είναι η Αλατσατιανή. Ένας παραδοσιακός καρσιλαμάς με στίχους που εξυμνούν τις ομορφιές και τους ανθρώπους του τόπου:
Στ’ Αλάτσατα στην Παναγιά, στ’ αγιόδημ’ από πίσω
Έχω φυτέψει λεμονιά και πάω να την ποτίσω
Κακόβολέ μου ντουσεμέ, που ‘χεις πέτρες και γιάργια
Κάνε και με γειτόνισσα, με τις γειτόνισσες σου
Αίντε αίντε γκιντελέμ Αλατσατιανή
Θα σε κλέψω δε σ’ αφήνω Πανωχωριανή
Στ’ Αλάτσατα είν’ ένα βουνό, Καρά Νταή το λένε
Και παν οι Αλατσατιανές, και τον καημό τους λένε
Αυτοί ήταν οι «εγκεκριμένοι» στίχοι. Αυτούς τραγουδούσε και η Κλεονίκη Τζοανάκη στην επίσημη ηχογράφηση του τραγουδιού, που σώζεται και σήμερα.
Μόνο που εκείνο το βράδυ, η λιονταρίνα Κλεονίκη Τζοανάκη τα άλλαξε όλα.
Μετά την πρώτη στροφή, που ήταν η «εγκεκριμένη», αποφασίζει να κάνει ένα προσκλητήριο στις χαμένες πατρίδες.
«Τσεσμές και Κάτω Παναγιά, και…» η φωνή της λυγίζει. Δεν λέει παρακάτω. Γυρίζει το βλέμμα προς την χορωδία της, που την κοιτάζει έκπληκτη. Το ίδιο αμήχανος και ο βιολάτορας που φαίνεται στο πλάνο, ο Ευβοιώτης Αλέκος Αραπάκης. Το κοινό καταλαβαίνει ότι κάτι γίνεται. Την χειροκροτεί, την ενθαρρύνει να συνεχίσει. Βρίσκει τη φωνή της.
«Χάσατε τους λεβέντες σας, δεν έμεινε ελπίδα», συμπλήρωσε τον 15σύλλαβο.
Παίρνει θάρρος. Με πιο δυνατή φωνή τραγουδά ολόκληρη την «απαγορευμένη» τρίτη στροφή.
«Εχάσαμε τ’ Αϊβαλί, το Ντίγκελι κι Αϊδίνι,
την Πέργαμο την ξακουστή και την ωραία Σμύρνη».
Προσέξτε το χαμόγελο του Αραπάκη όταν παίζει και «γεμίζει» στην τρίτη στροφή. Έχει αντιληφθεί τι συμβαίνει. Το ίδιο και οι κυρίες της χωρωδίας. Γράφουν ιστορία σε ζωντανή μετάδοση. Αυτή είναι η πρώτη φορά που οι στίχοι αυτοί, ένας πραγματικός λυγμός για τις χαμένες πατρίδες, ακούστηκαν στην ελληνική τηλεόραση.
Αργότερα η Κλεονίκη Τζοανάκη θα πει μ’ ένα πονηρό χαμόγελο ότι… ξέχασε τα λόγια και είπε αυτά που της ήλθαν πρώτα στο μυαλό. Τα’ χε πει τόσες και τόσες φορές στα υπαίθρια γλέντια με τους Αλατσατιανούς της πατριώτες… Το μήνυμα, πάντως, το είχε περάσει.
Αυτή η ανταρσία ήταν η πρώτη γροθιά στο “politically correct” της εποχής. Πέντε χρόνια μετά το Σισμίκ και τέσσερα χρόνια πριν τα Ίμια, η νόρμα της εποχής ήταν να μην τσιγκλάμε τους απέναντι. Αυτή που το τόλμησε, με τη φωνή της, στην δημόσια ΕΡΤ, ήταν η Κλεονίκη Τζοανάκη.