Το βίντεο του Greekonomics – Κοσμά Μαρινάκη αποτέλεσε μία από αυτές τις viral στιγμές που συχνά γίνονται το θέμα συζήτησης στα social media. Με γλαφυρό, απλοϊκό τρόπο, εξηγούσε πώς λειτουργεί η διαπλοκή στην ελληνική πραγματικότητα. Για πολλούς, αυτό ήταν μια πρώτη «γνωριμία» με τη λέξη και τη σημασία της, μια γέφυρα προς το να καταλάβουν τη βαθύτερη διαπλοκή συμφερόντων που διαμορφώνει την καθημερινότητά μας. Ωστόσο, για όσους έχουν μεγαλύτερη εμπειρία ή βαθύτερη κατανόηση, το βίντεο άφηνε την αίσθηση του «λίγου». Όχι επειδή ήταν λανθασμένο, αλλά επειδή ήταν υπερβολικά απλό για να δώσει πραγματική αξία στο κοινό του.

Ας το ξεκαθαρίσουμε: Χρειάζονται τέτοια βίντεο; Ναι. Χρειάζονται απλές εξηγήσεις για να κατανοήσει ο κόσμος πώς λειτουργεί το πολιτικό-οικονομικό παιχνίδι εξουσίας γύρω του. Αλλά χρειάζεται και μια κρίσιμη διάκριση ανάμεσα στην απλότητα που διαφωτίζει και στην επιφανειακότητα που υποτιμά την πολυπλοκότητα του θέματος. Η διαπλοκή δεν είναι απλά ένα παιχνίδι μερικών ισχυρών «παικτών», αλλά ένας λαβύρινθος συμφερόντων, διασυνδέσεων και αλληλεπιδράσεων. Για να το κατανοήσεις πραγματικά, χρειάζεται βάθος ανάλυσης.

Η Διαπλοκή: Μια Λαβυρινθώδης Δομή

Η διαπλοκή είναι ένας όρος που συνήθως προκαλεί θυμό. Είναι εύκολο να τη φανταστείς ως ένα κακόβουλο δίκτυο πολιτικών, επιχειρηματιών και ΜΜΕ που συνωμοτούν για να κρατήσουν την εξουσία στα χέρια τους. Και εν μέρει, αυτό είναι αλήθεια. Ωστόσο, για να κατανοήσουμε πραγματικά τη φύση της, πρέπει να δούμε πώς λειτουργεί.

Στην πιο απλή της μορφή, η διαπλοκή είναι η χρήση των σχέσεων εξουσίας για αμοιβαία εξυπηρέτηση συμφερόντων. Για παράδειγμα, ένας δημοσιογράφος που δέχεται να ωραιοποιήσει ένα πολιτικό σκάνδαλο για να διατηρήσει την πρόσβασή του σε υψηλά πρόσωπα, εντάσσεται στη διαπλοκή. Ο πολιτικός που υπόσχεται δημόσια έργα σε έναν εργολάβο με αντάλλαγμα χορηγίες στην προεκλογική του καμπάνια, είναι κι αυτός μέρος της διαπλοκής.

Ωστόσο, δεν περιορίζεται μόνο σε τέτοιες «συναλλαγές» όπως λέει το Greekonomics. Η διαπλοκή είναι και η κουλτούρα που κανονικοποιεί αυτές τις πρακτικές. Όταν οι δημοσιογράφοι, οι πολιτικοί και οι επιχειρηματίες κινούνται στον ίδιο κύκλο, αναπόφευκτα διαμορφώνουν κοινές αφηγήσεις που εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους. Έτσι, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, όπου τα συμφέροντα της κοινωνίας μπαίνουν στο περιθώριο. Μια μεγαλύτερη ιδέα για το ποιοι και τι ελέγχουν μπορεί να πάρει κανείς από πηγές όπως το WhoOwnstheMedia.

Το λάθος τoυ Greekonomics: Απλοϊκές Εξηγήσεις, Μεγάλοι Κίνδυνοι

Η δυσκολία με το βίντεο του Greekonomics Μαρινάκη –και με πολλά άλλα παρόμοια βίντεο– δεν είναι ότι δεν λένε την αλήθεια. Είναι ότι λένε μόνο ένα κομμάτι της. Ένα κοινό που δεν έχει καλλιεργήσει κριτική σκέψη μπορεί να παρασυρθεί, πιστεύοντας ότι η διαπλοκή είναι απλώς θέμα λίγων «κακών ανθρώπων». Αυτό οδηγεί σε επιφανειακή κατανόηση και απογοήτευση όταν τα πράγματα δεν αλλάζουν με μια-δυο καταγγελίες.

Αυτού του είδους οι απλοϊκές αφηγήσεις μπορούν επίσης να ενισχύσουν τη στοχοποίηση προσώπων. Στην περίπτωση του Άρη Πορτοσάλτε, η χρήση υποτιμητικών παρατσουκλιών, όπως «Πορτογλείφτε», είναι αναμενόμενο ότι θα προκαλέσει αντίδραση – νομική ή άλλου τύπου. Αυτή η στρατηγική μπορεί να είναι δημοφιλής στο κοινό των social media, αλλά είναι πιθανό να υπονομεύσει την αξιοπιστία μιας προσπάθειας. Αντί να εστιάζουμε σε πρόσωπα, πρέπει να στοχεύουμε στις δομές. Όπως εύστοχα σημειώνει ένας από τους σχολιαστές του Greekonomics βίντεο, «δεν ήταν απαραίτητο να πει όνομα – όλοι καταλάβαμε».

Greekonomics Κοσμάς Μαρινάκης διαπλοκή Πορτοσάλτε Απειλές

Γιατί Χρειαζόμαστε Εξυπνότερες Καταγγελίες

Η διαπλοκή είναι σαν ένα παγόβουνο: αυτό που βλέπουμε είναι μόνο η κορυφή. Αν θέλουμε να την εκθέσουμε και να την πολεμήσουμε, χρειάζεται να εστιάσουμε στις δομές που τη διατηρούν. Αυτές περιλαμβάνουν:

  • Τον τρόπο που λειτουργεί η χρηματοδότηση των κομμάτων.
  • Τις σχέσεις των μέσων ενημέρωσης με τις επιχειρήσεις και το κράτος.
  • Τις πολιτικές που ενισχύουν την αδιαφάνεια και τη συγκέντρωση εξουσίας.

Και φυσικά, όλα αυτά απαιτούν προσοχή και στρατηγική. Ένας τρόπος είναι να αποφεύγουμε τη στοχοποίηση συγκεκριμένων προσώπων χωρίς αποδείξεις, ώστε να μειώσουμε τον κίνδυνο νομικών επιπτώσεων. Ένας άλλος τρόπος είναι να εκπαιδεύσουμε το κοινό ώστε να αναγνωρίζει τα σημάδια της διαπλοκής. Για παράδειγμα, όταν βλέπουμε έναν δημοσιογράφο να προωθεί συνεχώς την κυβερνητική γραμμή χωρίς κριτική, πρέπει να αναρωτιόμαστε: μήπως υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων;

Νομικές Απειλές, Ελευθερία του Λόγου και Έξυπνη Αντίσταση στη Διαπλοκή

Το βίντεο του Greekonomics Μαρινάκη και όσα ακολούθησαν αποκαλύπτουν μια παλιά, γνωστή πραγματικότητα: η διαπλοκή δεν περιορίζεται απλώς στις πράξεις. Είναι ένα σύστημα που ενσωματώνει μηχανισμούς άμυνας και επίθεσης για να προστατεύει τον εαυτό της. Οι απειλές και οι νομικές συνέπειες είναι μόνο μία πλευρά αυτής της προστασίας – υπάρχουν κι άλλες, πιο ύπουλες στρατηγικές. Στην καρδιά της υπόθεσης, όμως, βρίσκεται το ερώτημα: πώς αντιμετωπίζουμε τη διαπλοκή χωρίς να θυματοποιούμε όσους την καταγγέλλουν και χωρίς να εγκλωβιζόμαστε σε έναν αγώνα φθοράς;

Απειλές: Πώς Σιγούν οι Ενοχλητικές Φωνές

Οι απειλές που δέχτηκε ο Μαρινάκης δεν αφορούσαν μόνο τον ίδιο. Σύμφωνα με τις αναφορές του, στόχευσαν και τους οικείους του – ένα σύνηθες μοτίβο όταν οι ισχυροί προσπαθούν να καταπνίξουν την αντίσταση. Εδώ βλέπουμε την πρώτη κρίσιμη διάσταση της διαπλοκής: δεν επιτίθεται μόνο στον δημόσιο λόγο, αλλά και στην προσωπική ζωή. Η στρατηγική αυτή δεν είναι νέα. Αντίθετα, αποτελεί βασικό εργαλείο κάθε εξουσίας που νιώθει ότι απειλείται από την κριτική.

Γιατί όμως η διαπλοκή φοβάται τη φωνή ενός καθηγητή που μιλά με απλούς όρους; Επειδή τα βίντεο (του Greekonomics ή άλλα αντίστοιχα), τα άρθρα και οι αναρτήσεις στα social media λειτουργούν πολλαπλασιαστικά. Μπορούν να δημιουργήσουν κύματα αντίδρασης που διαδίδονται πέρα από τον έλεγχο των παραδοσιακών ΜΜΕ. Και σε μια κοινωνία όπου η πρόσβαση στην ενημέρωση συχνά φιλτράρεται από τη διαπλοκή, αυτό είναι επικίνδυνο.

Η «Νομική Λογική» της Διαπλοκής

Το δικαίωμα του Άρη Πορτοσάλτε να προστατεύσει τη φήμη του είναι αδιαμφισβήτητο. Αλλά η νομική προσέγγιση της διαπλοκής δεν στοχεύει πάντα στην προστασία της αλήθειας. Αντίθετα, συχνά χρησιμοποιεί τη δικαστική οδό ως μέσο εκφοβισμού. Όπως ανέφεραν αρκετοί σχολιαστές, ακόμη και αν υπάρχουν αποδείξεις για τα λεγόμενα, οι ισχυροί βρίσκουν τρόπους να ανατρέψουν την κατάσταση. Οι αγωγές για συκοφαντική δυσφήμιση, ειδικά στην Ελλάδα, συχνά λειτουργούν περισσότερο ως μέσο καταπίεσης παρά δικαιοσύνης. Οι διαδικασίες είναι χρονοβόρες και δαπανηρές, δημιουργώντας ένα περιβάλλον όπου οι καταγγέλλοντες προτιμούν να σωπάσουν παρά να παλέψουν.

Το πρόβλημα αυτό, βέβαια, δεν είναι μόνο ελληνικό. Σε πολλές χώρες, οι ισχυροί χρησιμοποιούν τα λεγόμενα SLAPPs (Strategic Lawsuits Against Public Participation) – νομικές αγωγές που έχουν στόχο να σιγήσουν τους επικριτές. Αντί να προσπαθούν να αποδείξουν την αθωότητά τους, οι μηνυτές επιδιώκουν να εξαντλήσουν οικονομικά και ψυχολογικά τους κατηγορούμενους.

Ο Κίνδυνος της Στοχοποίησης Προσώπων

Η απόφαση του Greekonomics Μαρινάκη να χρησιμοποιήσει το όνομα του Άρη Πορτοσάλτε στο βίντεο άνοιξε τον δρόμο για νομικές συνέπειες. Όπως εύστοχα σημείωσαν αρκετοί σχολιαστές, η στοχοποίηση συγκεκριμένων προσώπων είναι ένα δίκοπο μαχαίρι. Από τη μία, βοηθά το κοινό να κατανοήσει καλύτερα τη διαπλοκή, δίνοντας συγκεκριμένα παραδείγματα. Από την άλλη, όμως, δίνει πάτημα στους ισχυρούς να αντεπιτεθούν.

Η χρήση παρατσουκλιών όπως «Πορτογλείφτε» προσφέρει προσωρινή ικανοποίηση και δημιουργεί εντύπωση, αλλά κινδυνεύει να υπονομεύσει την αξιοπιστία της καταγγελίας. Όπως επεσήμαναν κάποιοι σχολιαστές, θα μπορούσε να είχε επιτευχθεί το ίδιο αποτέλεσμα χωρίς ονομαστική αναφορά. Αντί για καταγγελία, ο Μαρινάκης θα μπορούσε να θέσει ερωτήματα: «Ποιοι δημοσιογράφοι συνδέονται συστηματικά με κυβερνητικά συμφέροντα; Ποια είναι η πηγή της ανεξάντλητης “επιείκειάς” τους προς συγκεκριμένα πολιτικά πρόσωπα;».

Η Διαπλοκή ως Δομή – Όχι Μόνο ως Πρόσωπα

Η μεγαλύτερη αδυναμία της προσέγγισης που επικεντρώνεται σε πρόσωπα είναι ότι χάνει τη συνολική εικόνα. Η διαπλοκή δεν είναι μόνο οι δημοσιογράφοι που υποστηρίζουν συγκεκριμένες γραμμές, ούτε μόνο οι πολιτικοί που λαμβάνουν χρηματοδότηση από ισχυρούς επιχειρηματίες. Είναι ένα ολόκληρο σύστημα σχέσεων, συμφερόντων και κανονικοποιημένων πρακτικών.

Για παράδειγμα:

  • Τα ΜΜΕ λειτουργούν ως εργαλεία προπαγάνδας όταν χρηματοδοτούνται από επιχειρηματίες με πολιτικές φιλοδοξίες. Εδώ βλέπουμε πώς η εξάρτηση από τη χρηματοδότηση οδηγεί σε «κατά παραγγελία» ειδήσεις.
  • Οι πολιτικοί ενισχύουν αυτή τη σχέση όταν ανταμείβουν τα ΜΜΕ με προνομιακή πρόσβαση ή κρατική διαφήμιση.
  • Οι πολίτες συχνά μένουν παγιδευμένοι, μη μπορώντας να ξεχωρίσουν την αλήθεια από την κατασκευασμένη εικόνα.

Αντί λοιπόν να περιοριζόμαστε στο «ποιος είπε τι», η πραγματική δουλειά είναι να ξετυλίξουμε το κουβάρι αυτών των σχέσεων και να το αποκαλύψουμε.

Πώς Μπορούμε να Αντισταθούμε Έξυπνα;

Για να καταπολεμήσουμε τη διαπλοκή αποτελεσματικά, πρέπει να κινηθούμε στρατηγικά και μεθοδικά. Ακολουθούν μερικές βασικές κατευθύνσεις:

  1. Δημόσια Συζήτηση για τις Δομές: Η επικέντρωση στις δομές είναι το πρώτο βήμα. Ποια είναι η σχέση της κρατικής διαφήμισης με τα ΜΜΕ; Πώς λειτουργεί η χρηματοδότηση των κομμάτων; Τέτοια ερωτήματα ανοίγουν συζητήσεις που εστιάζουν στο σύστημα και όχι μόνο στα πρόσωπα.
  2. Χρησιμοποίηση Ερωτήσεων Αντί για Κατηγορίες: Η υποβολή ερωτήσεων αντί για καταγγελίες είναι μια έξυπνη τακτική. Αντί για τη φράση «ο Χ είναι διαπλεκόμενος», μπορείς να ρωτήσεις: «Ποιες είναι οι πηγές του εισοδήματος του Χ; Πώς εξηγείται η στενή σχέση του με συγκεκριμένα συμφέροντα;».
  3. Ανεξάρτητη Τεκμηρίωση: Κάθε καταγγελία που βασίζεται σε στοιχεία αποκτά μεγαλύτερη αξιοπιστία. Για παράδειγμα, η παρακολούθηση της ροής κρατικών κονδυλίων στα ΜΜΕ ή η ανάλυση των προνομιακών σχέσεων των επιχειρηματικών ομίλων είναι εργαλεία που αποκαλύπτουν τη διαπλοκή χωρίς να κινδυνεύεις από νομικές συνέπειες.
  4. Εκπαίδευση του Κοινού: Η μεγαλύτερη νίκη ενάντια στη διαπλοκή έρχεται όταν οι πολίτες εκπαιδεύονται να σκέφτονται κριτικά. Να αναγνωρίζουν την προπαγάνδα, να ψάχνουν για την πηγή των πληροφοριών και να αμφισβητούν όσα φαίνονται υπερβολικά «τέλεια».
  5. Συνεργασία με Ειδικούς: Οι νομικοί, οι δημοσιογράφοι και οι ακτιβιστές είναι οι πιο πολύτιμοι σύμμαχοι. Εξασφαλίζουν ότι οι καταγγελίες θα γίνουν με τρόπο που να προστατεύει τους καταγγέλλοντες και να αποφεύγει τα νομικά ναρκοπέδια.

Η Μάχη για την Αλήθεια Είναι Μαραθώνιος

Η υπόθεση του Μαρινάκη είναι μια υπενθύμιση ότι η μάχη κατά της διαπλοκής δεν είναι εύκολη, αλλά ούτε και μάταιη. Δεν χρειάζεται να θυσιάσουμε την ελευθερία του λόγου ούτε να συμβιβαστούμε με την απραξία. Αντίθετα, μπορούμε να βρούμε τρόπους να γίνουμε πιο στρατηγικοί, πιο αποτελεσματικοί και πιο ενωμένοι.

Και ίσως, η μεγαλύτερη πρόκληση δεν είναι η αποκάλυψη της διαπλοκής, αλλά η καλλιέργεια μιας γενιάς που θα μπορεί να την αναγνωρίζει, να την κατανοεί και τελικά, να την ανατρέπει. Γιατί το αληθινό τέλος της διαπλοκής θα έρθει όταν οι πολίτες σταματήσουν να είναι θύματά της και γίνουν οι μεγαλύτεροι εχθροί της.

  • To βίντεο υπάρχει διαθέσιμο κι ανοιχτό στο κανάλι του Κόμματος Πειρατών για όποιον/α δεν το έχει δει ως τώρα.