Ξέχασε τους “προφήτες” και τους “Μεσσίες” και όλους τους guru που “τρεντάρουν” στα social media. Ο πραγματικός “προφήτης”, ο άνθρωπος που τα “είδε όλα” μισό αιώνα πριν καν συμβούν, που μας χτυπούσε όχι απλά “καμπανάκια” αλλά καμπάνες και γιγάντια “γκονγκ”, ήταν ένα από πιο λαμπρά μυαλά που έχει βγάλει ποτέ αυτός ο τόπος. Ο δικός μας, μονίμως ξεχασμένος αλλά πάντα ανυπέρβλητο μέγεθος διανοητικά, Κορνήλιος Καστοριάδης.
Τι προφήτευε ο Κορνήλιος Καστοριάδης για τον κόσμο μας
Όταν διαβάζει κανείς το έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη, δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί: Πώς κατάφερε να διατυπώσει τόσες σκέψεις για μια κοινωνία που βρισκόταν δεκαετίες μπροστά από την εποχή του; Ο Καστοριάδης δεν ήταν απλά ένας φιλόσοφος· ήταν ένας διανοητής που έβλεπε τη μεγάλη εικόνα και είχε τη σπάνια ικανότητα να συνδέει πολιτικά, κοινωνικά, ψυχολογικά και πολιτισμικά φαινόμενα με τρόπο που έδινε νόημα όχι μόνο στο παρόν, αλλά και στο μέλλον.
Αν ζούσε σήμερα, ο Καστοριάδης θα ήταν από τους πιο δριμείς επικριτές της σύγχρονης παγκόσμιας κατάστασης. Οι ιδέες του, που αναπτύχθηκαν πριν από δεκαετίες, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν “προφητικές”, καθώς θίγουν ζητήματα που τώρα αναγνωρίζουμε ως κεντρικές προκλήσεις για τον κόσμο μας. Σε μια εποχή κρίσης, όπου τα όρια της δημοκρατίας, της οικονομίας, της περιβαλλοντικής ευαισθησίας και της ψυχικής υγείας τίθενται υπό αμφισβήτηση, το έργο του Καστοριάδη προσφέρει έναν διανοητικό φακό μέσα από τον οποίο μπορούμε να κατανοήσουμε τον εαυτό μας και την κοινωνία μας.
Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας: Ένας κόσμος φτιαγμένος από φαντασιώσεις
Στο κεντρικό του έργο Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας (1975), ο Καστοριάδης υποστηρίζει πως οι κοινωνίες διαμορφώνονται από φαντασιακές κατασκευές – ιδεολογίες, μύθους και αφηγήσεις που πλάθουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα. Σε αυτή τη διαδικασία, δημιουργούνται θεσμοί που υποστηρίζουν και αναπαράγουν τις φαντασιακές αυτές ιδέες, όπως το κράτος, η οικονομία και η πολιτική.
Τι μας λέει αυτό σήμερα; Σε έναν κόσμο όπου τα μέσα ενημέρωσης και οι μεγάλες επιχειρήσεις κυριαρχούν, οι φαντασιακές κατασκευές διαμορφώνουν την πολιτική, την κοινωνία και την καθημερινή μας ζωή. Το “φαντασιακό” πλέον ελέγχεται και επηρεάζεται από τους ισχυρούς της πληροφόρησης. Ειδικά με την άνοδο της τεχνολογίας και των κοινωνικών δικτύων, η δύναμη αυτών των αφηγήσεων έχει μεγεθυνθεί. Οι κοινωνίες σήμερα παράγουν θεσμούς και αξίες που βασίζονται σε αυθαίρετες ιδεολογίες, επιτρέποντας την εξάπλωση της πολιτικής πόλωσης, της οικολογικής κρίσης και των κοινωνικών ανισοτήτων.
Η κριτική του καπιταλισμού και της γραφειοκρατίας
Ο Καστοριάδης επέκρινε τον καπιταλισμό, όχι απλά ως οικονομικό σύστημα, αλλά ως ένα καθεστώς που διαμορφώνει ανθρώπινα υποκείμενα. Αυτό που τον ανησυχούσε δεν ήταν απλά η αδικία του συστήματος, αλλά ο τρόπος με τον οποίο ο καπιταλισμός “κατασκευάζει” συγκεκριμένα είδη ανθρώπων, που ενδιαφέρονται κυρίως για την κατανάλωση και την επιφανειακή ικανοποίηση.
Σήμερα, με τον καταναλωτισμό να κυριαρχεί και τον πλανήτη να αντιμετωπίζει την κλιματική κρίση εξαιτίας της υπερκατανάλωσης και της υπερβολικής εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων, οι σκέψεις του Καστοριάδη φαίνονται πιο επίκαιρες από ποτέ. Οι άνθρωποι καταναλώνουν προϊόντα και υπηρεσίες χωρίς να αναλογίζονται τις συνέπειες αυτής της συμπεριφοράς, τόσο για το περιβάλλον όσο και για την ψυχική τους υγεία. Ο καταναλωτισμός οδηγεί σε αποξένωση, καθώς η αίσθηση του νοήματος χάνεται, και αυτό επιδεινώνεται από την απομάκρυνση του ατόμου από τις κοινωνικές σχέσεις και τη συλλογική δημιουργία.
Αυτονομία και αυτοθέσμιση: Η χαμένη τέχνη της πολιτικής συμμετοχής
Ο Καστοριάδης πίστευε ότι η αυτονομία – η ικανότητα ενός ατόμου ή μιας κοινότητας να καθορίζει τους δικούς της κανόνες και αξίες – ήταν το πιο σημαντικό στοιχείο για μια υγιή κοινωνία. Αντίθετα, οι σύγχρονες κοινωνίες, όπως έλεγε, είναι ετερονομικές: οι πολίτες τους δεν συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση των θεσμών και των αξιών που τους κυβερνούν. Γίνονται παθητικοί θεατές της πολιτικής διαδικασίας, ενώ οι εξουσίες συγκεντρώνονται στα χέρια λίγων.
Σήμερα, η πολιτική αποξένωση και η αδιαφορία για τα κοινά είναι φαινόμενα που παρατηρούνται παντού. Η συμμετοχή στις δημοκρατικές διαδικασίες μειώνεται, ενώ οι πολίτες αναζητούν γρήγορες λύσεις και εύκολα υποκατάστατα της πολιτικής δράσης, όπως τα κοινωνικά μέσα και η καταναλωτική κουλτούρα. Ο Καστοριάδης είχε εξηγήσει ήδη από τα 70s αυτή την αποξένωση, και κατέκρινε έντονα την έλλειψη πολιτικής συμμετοχής, τονίζοντας ότι χωρίς μια ενεργή, αυτόνομη πολιτική κοινότητα, η δημοκρατία υπονομεύεται και η κοινωνία γίνεται υποχείριο των ισχυρών οικονομικών και πολιτικών ελίτ.
Η οικολογική κρίση: Το προφανές, αλλά αγνοημένο
Παρόλο που η κλιματική αλλαγή δεν ήταν το κύριο μέλημα του Καστοριάδη στην εποχή του, η κριτική του προς τον καπιταλισμό και την τεχνοκρατική κυριαρχία επί της φύσης είναι ιδιαίτερα επίκαιρη. Ο Καστοριάδης είχε εντοπίσει τη σύνδεση ανάμεσα στον τρόπο που η κοινωνία αντιλαμβάνεται τη φύση και στις πολιτικές και οικονομικές επιλογές που οδηγούν στην καταστροφή της.
Σήμερα, η περιβαλλοντική καταστροφή αποτελεί μια από τις πιο κρίσιμες παγκόσμιες προκλήσεις. Η ανεξέλεγκτη οικονομική ανάπτυξη, η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και η παραγνώριση των περιβαλλοντικών συνεπειών ενσαρκώνουν ακριβώς τα προβλήματα που ο Καστοριάδης εντόπιζε στον καπιταλισμό και την τεχνοκρατική λογική. Σε έναν κόσμο όπου η τεχνολογία και το κέρδος υπερτερούν της ανθρώπινης και φυσικής ευημερίας, ο Καστοριάδης είναι ακόμα πιο σημαντικός, μιας και υποστήριζε την ανάγκη για ριζικές αλλαγές στις κοινωνικές αξίες και τη σχέση μας με τον φυσικό κόσμο.
Ψυχανάλυση και αποξένωση: Ο σύγχρονος άνθρωπος σε κρίση
Μια ακόμα σημαντική πτυχή του έργου του Καστοριάδη είναι η ψυχανάλυση. Για τον Καστοριάδη, η αποξένωση του ατόμου από τον εαυτό του και την κοινωνία ήταν ένα κεντρικό ζήτημα. Οι σύγχρονες κοινωνικές δομές, υποστήριζε, οδηγούν στην ψυχολογική καταπίεση και την αποδόμηση της προσωπικής ταυτότητας.
Σήμερα, ζούμε σε μια εποχή αυξανόμενης ψυχικής δυσφορίας. Η πίεση της κοινωνίας να συμμορφωθεί κανείς με καταναλωτικά και επαγγελματικά πρότυπα, η αποξένωση από τις πραγματικές ανθρώπινες σχέσεις και η εμπορευματοποίηση κάθε πτυχής της ζωής έχουν οδηγήσει σε μια αύξηση των ψυχικών διαταραχών. Ο Καστοριάδης και το έργο του, θέτουν αυτή τη διάγνωση ως θεμελιώδες πρόβλημα της σύγχρονης κοινωνίας και μας δείχνουν έναν δρόμο προς την αυτονομία, όχι μόνο σε συλλογικό επίπεδο, αλλά και σε ατομικό, μέσω της αναζήτησης του πραγματικού νοήματος και της σύνδεσης με την κοινότητα.
Τι λένε τα κείμενα του Καστοριάδη για τον κόσμο μας σήμερα
Αν ο Καστοριάδης ζούσε σήμερα, πιθανότατα θα ήταν έντονα κριτικός προς την παγκόσμια κατάσταση. Θα έβλεπε την αποτυχία της πολιτικής συμμετοχής, την οικολογική και κοινωνική κρίση, την απονοηματοδότηση της ζωής και την αδυναμία των κοινωνιών να αυτονομηθούν από τις φαντασιακές κατασκευές που τους επιβάλλονται. Ο κόσμος μας, όπως τον περιέγραψε ο ίδιος, είναι ένα προϊόν φαντασιακών θεσμίσεων που λειτουργούν με τρόπο αυτοκαταστροφικό.
Ο Καστοριάδης κρίνοντας από το έργο του, θα υποστήριζε την ανάγκη για μια βαθιά αναθεώρηση των αξιών, της κοινωνικής οργάνωσης και της πολιτικής συμμετοχής. Θα υποστήριζε την επιστροφή στην αυτονομία, τη συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων, τη φροντίδα για το περιβάλλον και την αναζήτηση ενός νέου νοήματος στη ζωή, μακριά από την καταναλωτική λαγνεία και την αποξένωση.
Η κριτική του Καστοριάδη στον καπιταλισμό, την αποξένωση και την κυριαρχία της τεχνολογίας, όπως και η εμμονή του με την αυτονομία και την πολιτική συμμετοχή, παραμένουν εξαιρετικά επίκαιρες. Ο Καστοριάδης δεν ήταν απλά ένας διανοητής της εποχής του – ήταν ένας διανοητής της δικής μας εποχής, και ίσως και του μέλλοντος.
Illustration made by Midjourney/AI
