Περισσότερο και από μια γενική αίσθηση, πρόκειται τελικά για μια πραγματικότητα: Όλο και λιγότερο συζητάμε για τη μαύρη επέτειο της επιβολής της στρατιωτική δικτατορίας στη χώρα. Με το πρόσχημα ότι αφορά μια συζήτηση που έχει πλέον κλείσει, η 21η Απριλίου σταδιακά γίνεται «μία οποιαδήποτε μέρα». Φυσικά και δεν είναι έτσι. Αφενός, η συζήτηση δεν έχει κλείσει, όπως προκύπτει από πολλές τοποθετήσεις, απόψεις και παρανοήσεις οι οποίες βρίσκουν σταθερά χώρο στο δημόσιο λόγο, με τις οποίες επιχειρείται μια συνολικότερη αναθεώρηση του στρατιωτικού καθεστώτος μέσα από μια συγκαταβατική ματιά στα έργα και της ημέρες των συνταγματαρχών. Παράλληλα, και σαφώς πιο απενοχοποιημένα, αμφισβητείται η σημασία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου μέσα από τη διάδοση ψευδών και ανυπόστατων φημών, αλλά και συνολικά η περίοδος της Μεταπολίτευσης.
Με αφορμή την 56η επέτειο από την επιβολή της Χούντας, απευθυνθήκαμε στον Κωστή Παπαϊωάννου, εκπαιδευτικό, διευθυντή του Σημείου για τη μελέτη και αντιμετώπιση της ακροδεξιάς. Του θέσαμε 9 ανιστόρητες ερωτήσεις σχετικά με τη Χούντα, οι οποίες ωστόσο αναπαράγονται με τον έναν ή άλλο τρόπο, σε διαφορετική ένταση και με διαφορετική συμβολική ισχύ: από τα σχόλια στα κοινωνικά δίκτυα μέχρι τις ομιλούσες κεφαλές στα τηλεοπτικά πάνελ και από εκεί στα έδρανα του κοινοβουλίου. Ο συγγραφέας του «Άγρια ιστορία για μεγάλα παιδιά» αποδομεί αυτές οι θέσεις μέσα από τεκμηριωμένες απαντήσεις.
1. Η πολιτική ηγεσία της χώρας αιφνιδιάστηκε από το πραξικόπημα των συνταγματαρχών στις 21 Απριλίου 1967. Ήταν όντως κάτι που δεν το περίμενε κανείς;
Το πραξικόπημα δεν έπεσε από τον ουρανό, ήταν γέννημα της ιστορικής περιόδου, σάρκα από τη σάρκα του μετεμφυλιακού κράτους. Η 20ετία από το τέλος του εμφυλίου μέχρι τη χούντα δεν ήταν μια ανέφελη περίοδος. Ήταν μια καχεκτική δημοκρατία, όπως προσφυώς την χαρακτήρισε ο πρόσφατα χαμένος Ηλίας Νικολακόπουλος, ένα «κράτος των νικητών», ένα «εθνικόφρον» κράτος που καταδίωκε όποιον θεωρούσε εχθρό. Σήμερα θα τη λέγαμε ανελεύθερη δημοκρατία. Ακόμα και οι κεντρώοι θεωρούνταν «ύποπτων πολιτικών φρονημάτων». Λειτουργούσε παρακράτος που φλερτάριζε με την εκτροπή και τη βία. Η δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη ήταν έργο αυτών των παρακρατικών μηχανισμών. Στο στρατό η ακροδεξιά συνωμοτική οργάνωση ΙΔΕΑ προετοίμασε την επιβολή της δικτατορίας του Γ. Παπαδόπουλου. Υπήρχαν και άλλες κινήσεις για την κατάλυση του πολιτεύματος. Σε κάποιες είχε ανάμιξη ο ίδιος ο βασιλιάς. Όλα αυτά γίνονταν στο όνομα της αποτροπής του κομμουνιστικού κινδύνου. Αυτό είναι αστείο, γιατί εκείνοι που κυρίως πιάστηκαν στον ύπνο ήταν κάποιοι ηγέτες και στελέχη της αριστεράς που υποτίθεται ότι «δρούσαν αντεθνικώς». Πότε έγινε το πραξικόπημα; Έναν μήνα πριν από τις εκλογές που είχαν ήδη προκηρυχθεί. Το ενδεχόμενο να κερδίσει η Ένωση Κέντρου ήταν ισχυρό, κάτι που έπρεπε να αποτραπεί πάση θυσία. Τις εβδομάδες εκείνες μέχρι το πραξικόπημα ακροδεξιές ομάδες όπως η Εθνική Κοινωνική Οργάνωση Φοιτητών (ΕΚΟΦ) έκαναν βίαιες πράξεις κατατρομοκράτησης, διέλυαν μαζί με την αστυνομία συγκεντρώσεις, τραυμάτιζαν φοιτητές. Άρα, το σκηνικό ήταν έτοιμο για την εκτροπή.
2. Αν δεν τους ήθελε ποτέ ο λαός, τότε γιατί οι Συνταγματάρχες έμειναν για 7 χρόνια στην εξουσία;
Κοιτάξτε, μιλάμε για στρατιωτική δικτατορία. Η χώρα κηρύσσεται σε «κατάσταση πολιορκίας», αναστέλλονται άρθρα του Συντάγματος, ο στρατός διοικεί, δικάζει, καταδικάζει. Τις πρώτες μέρες συλλαμβάνονται, εκτοπίζονται, φυλακίζονται πάνω από 8 χιλιάδες πολίτες. Το καθεστώς της δικτατορίας αξιοποιεί την προηγούμενη «θεσμική τεχνογνωσία» από τη δικτατορία Μεταξά και το μετεμφυλιακό κράτος για τη δίωξη του εσωτερικού εχθρού. Άνθρωποι προσάγονται, βασανίζονται, απειλούνται. Όλα αυτά γεννάνε φόβο. Αλλά να είμαστε ειλικρινείς: ο φόβος δεν αρκεί για να εξηγήσει την αδράνεια, την παθητικότητα μεγάλου μέρους της κοινωνίας. Σήμαινε αναγκαστικά υποστήριξη του καθεστώτος αυτή η παθητικότητα; Όχι, σε ένα βαθμό ήταν αρνητική στάση που δεν εκδηλωνόταν ανοιχτά. Ωστόσο σεβαστό μέρος του κοινωνικού σώματος τηρούσε θετική στάση. Παραδοσιακοί δεξιοί, ιδίως σε περιοχές με τέτοιο παρελθόν από τον Εθνικό Διχασμό και μετά στον Εμφύλιο, καλωσόρισαν την αποτροπή του κομμουνιστικού κινδύνου, την «τάξη και ασφάλεια». Αρκετοί ήταν και οι ευνοημένοι του καθεστώτος, είτε στον ιδιωτικό είτε στον δημόσιο τομέα, με προσδοκίες και ευκαιρίες κοινωνικής και οικονομικής ανέλιξης. Σε κάθε αυταρχικό καθεστώς η πολιτική ταυτότητα, οι σχέσεις με τους κατάλληλους ανθρώπους, η νομιμοφροσύνη άνοιγαν πόρτες, έδιναν δουλειά, ανέβαζαν στην ιεραρχία. Στα χρόνια της χούντας κυριαρχεί το πνεύμα της ιδιώτευσης, της ατομικής οικονομικής ευμάρειας. Βασιλεύει ο κομφορμισμός και η προσαρμογή. Το έγραψε εξαιρετικά ο Μάριος Χάκκας:
Λευτεριά της αυλής, του ούζου και του ταβλιού,
παρέα με τον μπατζανάκη μου,
εσένα προσκυνάω.
Λευτεριά της βδομαδιάτικης δουλειάς και της κυριακάτικης εκδρομής,
εσένα λατρεύω.
Λευτεριά, μ’ ένα οικοπεδάκι σ’ εξαγόρασα
κι ένα βιβλιάριο καταθέσεων.
Λευτεριά, τ’ αυτοκίνητό μου τρέχει μ’ εκατόν είκοσι την ώρα,
μεγάλη η ταχύτητα,
ούτε τα δέντρα δεν προλαβαίνω να κοιτάξω,
πού να διακρίνω χέρια κι αλυσίδες.
3. Αν δεν έμπλεκες με τα πολιτικά δεν κινδύνευες. Δεν είναι αλήθεια αυτό;
Αυτό μου θυμίζει μια φράση που άκουσα πρόσφατα με τις υποκλοπές: «Αν δεν έχεις κάτι να κρύψεις, τι σε νοιάζει αν παρακολουθούν το τηλέφωνό σου;» Είναι το ίδιο μοτίβο, μια μορφή κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης που εγγυάται ασφάλεια σε ανθρώπους απενεργοποιημένους, πολιτικά νεκρούς. Τι σημαίνει «μπλέκω με τα πολιτικά»; Σημαίνει λέω τη γνώμη μου, διαβάζω την εφημερίδα που θέλω, γράφω ό,τι θέλω, σχολιάζω φωναχτά στο καφενείο ή στη δουλειά, μαζευόμαστε σε ένα σπίτι να κουβεντιάσουμε, οργανώνω ανεξάρτητο σύλλογο φοιτητών στη σχολή μου.
Η δικτατορία ήταν πολιτική και πολιτιστική υποχώρηση για τη χώρα. Βασανιστήρια, αυθαίρετες συλλήψεις, λογοκρισία, εξορία δημοκρατικών πολιτών και κατάργηση κάθε έννοιας δικαιοσύνης. Δεν ήταν μόνο οι διώξεις. Ήταν και η πνευματική μετριότητα και στασιμότητα, η δίωξη κάθε ελεύθερου πνεύματος. Κυριάρχησε η κακογουστιά και το εθνικιστικό κιτς.
Απέναντι σε αυτά υπήρξαν φυσικά και αντιδράσεις, υπήρξε και αντίσταση. Όχι τόσο εκτεταμένη όσο θέλαμε να πιστεύουμε. Αλλά υπήρχαν πολλές διαβαθμίσεις αντίθεσης. Υπήρχε σε ευρέα στρώματα διάθεση γελοιοποίησης του καθεστώτος, υπήρξαν αντιδικτατορικές ενέργειες, υπήρξε και δυναμική αντίσταση. Ξεχωρίζουν βέβαια η απόπειρα δολοφονίας του Παπαδόπουλου το 1968 από τον Αλέκο Παναγούλη, το Κίνημα του Ναυτικού το 1973 και, βέβαια, οι φοιτητικές εξεγέρσεις της Νομικής και μετά του Πολυτεχνείου.
4. Μα πώς κυνηγούσαν τους κομμουνιστές αφού είχε καταργηθεί το πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων από το 1971;
Το καθεστώς μιλούσε για «παραθεριστές» που περνούσαν πολύ καλά όταν καταγγέλλονταν εκτοπίσεις σε νησιά. Όταν δημοσιογράφοι του Stern και του Paris Match πέταξαν πάνω από τη Γυάρο με ελικόπτερο και φωτογράφισαν τη φυλακή, έγινε γνωστή σε όλη την Ευρώπη η κατάσταση. Το ίδιο και όταν μίλησαν στο Συμβούλιο της Ευρώπης τα θύματα βασανιστηρίων. Αυτά οδήγησαν στον αποκλεισμό της Ελλάδας από το Συμβούλιο της Ευρώπης λόγω καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όσο για την κατάργηση του πιστοποιητικού, μια απλή απάντηση είναι η εξής. Στο Youtube βρίσκει κανείς ένα μικρό απόσπασμα από το ντοκιμαντέρ «Μαρτυρίες» του Νίκου Καβουκίδη. Είναι συγκλονιστικές σκηνές, μανάδες αγκαλιάζουν τα παιδιά τους, πατεράδες βλέπουν τα παιδιά τους μπορεί και για πρώτη φορά. Τα πλάνα είναι από την επιστροφή του πλοίου Σκίρων στη Ραφήνα με τους τελευταίους 44 εξόριστους της Γυάρου. Ξέρετε πότε γύρισαν; 25 Ιουλίου 1974. Μια μέρα μετά την πτώση της Χούντας. Άρα διώξεις γίνονταν ως το τέλος και ιδίως μετά την άνοδο του Ιωαννίδη στην εξουσία.
5. Μπορεί να μην ήταν εκλεγμένοι και να πήραν την εξουσία με πραξικόπημα, όμως κατά την περίοδο αυτή λέγεται -ακόμα και σήμερα- ότι δεν υπήρχε διαφθορά και η οικονομία αναπτυσσόταν. Δηλαδή τίποτα θετικό δεν προσέφεραν;
Πρέπει να δει κανείς σε ποιο βαθμό η όποια ανάπτυξη ήταν Ελληνική ή απότοκο της διεθνούς συγκυρίας. Ποιοι ήταν οι άξονες της οικονομικής πολιτικής της δικτατορίας; Διακηρυγμένος ρόλος του κράτους να «ενισχυθούν παντοιοτρόπως οι δυνάμεις της ελεύθερης αγοράς». Το κράτος περιορίζεται κυρίως στη δημόσια τάξη, τον ιδεολογικό φρονηματισμό, την άμυνα. Οι κοινωνικές δαπάνες για παιδεία και υγεία πέφτουν. Αναλυτές έχουν υποστηρίξει πως στην Ελλάδα εφαρμόστηκε «πρωτονεοφιλελεύθερη» πολιτική, πριν και από την Χιλή του Πινοσέτ. Κι όμως, οι δημόσιες δαπάνες εκτινάχθηκαν και ο δημόσιος δανεισμός ξεπέρασε κάθε προδικτατορικό όριο. Τα συνδικάτα ελέγχονται ή απαγορεύονται. Και αφού τα δυο πρώτα χρόνια της δικτατορίας η μεγέθυνση του ΑΕΠ πέφτει συγκριτικά με την προδικτατορική περίοδο, οι Συνταγματάρχες στράφηκαν στον υπέρογκο δανεισμό τουρισμού, οικοδομής και ναυτιλίας. Δηλαδή, ενισχύθηκαν οι πιο αντιπαραγωγικοί κλάδοι και προικοδοτήθηκε το εφοπλιστικό κεφάλαιο. Αποτέλεσμα; Εκτοξεύτηκε ο εσωτερικός δανεισμός με έκδοση ομολόγων. Το δημόσιο χρέος υπερδιπλασιάστηκε, το εμπορικό έλλειμμα πενταπλασιάστηκε, οι εξαγωγές αγροτικών προϊόντων μειώθηκαν, ο πληθωρισμός κάλπαζε, οι φοροαπαλλαγές των επιχειρήσεων αυξήθηκαν εξωφρενικά, κάποτε ήταν τρεις φορές μεγαλύτερες από τους φόρους που κατέβαλαν. Οι μικροί φορολογούμενοι πλήρωναν πάνω από το 90% των φορολογικών εσόδων. Εντούτοις, η προπαγάνδα για το “οικονομικό θαύμα της Χούντας” ήταν πολύ ισχυρή. Οι δε περιπτώσεις διαφθοράς αποσιωπούνταν, λόγω έλλειψης ελευθεροτυπίας. Και ο ίδιος ο Παπαδόπουλος εμπλεκόταν προσωπικά σε οικονομικά σκάνδαλα, όπως στη διαχείριση χρημάτων που συγκεντρώθηκαν στον έρανο για το «Τάμα του Έθνους».
6. Επίσης, υπήρξαν και περιστάσεις όπου επέδειξαν πατριωτικό φρόνημα υπερασπιζόμενοι την ακεραιότητα της χώρας. Θα πρέπει και αυτό να το αποκρύψουμε;
Τι πατριώτες είναι όσοι καταλύουν το Σύνταγμα και παίρνουν την εξουσία με τη βία; Όσοι προκαλούν την αποβολή της χώρας από το Συμβούλιο της Ευρώπης για βασανιστήρια; Αν ήταν πατριώτες, γιατί αποσιωπούν οι νοσταλγοί της δικτατορίας την τραγωδία της Κύπρου;
Διότι είναι το πιο κραυγαλέο τεκμήριο έλλειψης πατριωτισμού των χουντικών. Τι ήθελαν να κάνουν; Να ανοίξουν «υποκατάστημα» της χούντας στην Κύπρο. Χούντα “franchise”. Ανέτρεψαν λοιπόν τον νόμιμο ηγέτη Πρόεδρο Μακάριο με πραξικόπημα. Έτσι έδωσαν τη μεγάλη ευκαιρία στην Τουρκία να εισβάλει στο νησί. Τι προέβλεπε ο βλακώδης σχεδιασμός τους; Ταραχές, ανατροπή του Μακάριου, επέμβαση της Ελλάδας για να αποκατασταθεί η τάξη, ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Επέδειξαν μνημειώδη έλλειψη στρατηγικής, παρέβλεψαν τον παράγοντα Τουρκία.
Οι πραξικοπηματίες ενέπλεξαν τη χώρα σε μια στρατιωτική αναμέτρηση, τις συνέπειες της οποίας δεν είχαν καν φανταστεί. Παρέδωσαν ουσιαστικά την Κύπρο στην Τουρκία. Ήταν η μεγαλύτερη τραγωδία του νεότερου ελληνισμού. Ήταν τέτοιο το μέγεθος της τραγωδίας ώστε το χουντικό καθεστώς κατέρρευσε χωρίς να πέσει ένας πυροβολισμός. Εξευτελισμένοι, κατάπτυστοι, δε βγήκαν από τα σπίτια τους. Παρέδωσαν την εξουσία στην πολιτική ηγεσία. Ο πατριωτισμός δεν είναι πατριδοκαπηλία με τσάμικα στα στρατόπεδα. Μόνο σε αυτά αποδείχθηκαν καλοί.
7. Το 1973 το σχέδιο φιλελευθεροποίησης που είχε εμπνευστεί ο Παπαδόπουλος βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη. Τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς είχε διοριστεί πολιτική κυβέρνηση υπό τον Σπύρο Μαρκεζίνη, ενώ λίγους μήνες αργότερα, στις 10 Φεβρουαρίου 1974 θα πραγματοποιούνταν βουλευτικές εκλογές. Μήπως η εξέγερση του Πολυτεχνείου ανέκοψε μια διαδικασία πολιτικής ομαλοποίησης; Και εντέλει, υπήρξαν νεκροί στο Πολυτεχνείο ή και αυτό είναι ένα ακόμα αφήγημα που εδραίωσε η Αριστερά μετά το 1974;
Έχει τεράστια συμβολική δύναμη το Πολυτεχνείο και ενοχλεί. Δεν ενοχλεί μόνο το ίδιο το γεγονός, η φοιτητική εξέγερση κατά της δικτατορίας. Συνεχίζει, παρά τις δεκαετίες και τις γενιές που πέρασαν, παρά το εντελώς διαφορετικό κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον και τη φθορά που υπέστη, να αποτελεί ορόσημο δημοκρατικών αγώνων. Εξακολουθεί να ενοχλεί ο πυρήνας του, η πράξη μαζικής αντίστασης. Είναι το πιο οικείο ιστορικό γεγονός, νιώθουμε εγγύτητα χρόνου, χώρου και περιεχομένου. Και πώς εκδηλώνεται αυτή η αμφισβήτηση του Πολυτεχνείου; Άλλοτε χρεώνεται όλα τα δεινά, το πραξικόπημα Ιωαννίδη, την τραγωδία της Κύπρου. Λες και πιστεύει κανείς στα σοβαρά ότι, αν συνέχιζε ο Παπαδόπουλος, θα παρέδιδε την εξουσία σε μια κανονική δημοκρατία και όχι σε ένα πολιτειακό Truman Show, μια επίφαση δημοκρατίας με τους συνταγματάρχες στα παρασκήνια, όπως έγινε και αλλού.
Παράλληλα, επιχειρείται να απομυθοποιηθεί και ο πυρήνας του συμβάντος. Αρνούνται την ύπαρξη θυμάτων ή υποστηρίζουν πως δεν υπήρξαν θύματα μέσα στο Πολυτεχνείο. Είναι όμως αποδεδειγμένος ο θάνατος τουλάχιστον 24 ανθρώπων από πυροβολισμούς στην Αθήνα εκείνες τις μέρες. Το έχει αποδείξει ακράδαντα ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης σε έρευνα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Η δολοφονία 24 άοπλων ανθρώπων από ελεύθερους σκοπευτές, αστυνομία και στρατό, είναι η πιο πολύνεκρη επιχείρηση μετά τη λήξη του Εμφυλίου. Μόλις το στρατιωτικό καθεστώς κλονίστηκε από μια κινητοποίηση κατέφυγε σε δολοφονίες.
8. Οι χουντικοί κρίθηκαν από τη δικαιοσύνη και πλήρωσαν για τις πράξεις τους. Αντίθετα, σήμερα νυν και πρώην βουλευτές και υπουργοί, οι οποίοι βαρύνονται ή θα έπρεπε να βαρύνονται με αδικήματα κυκλοφορούν ελεύθεροι. Είναι αυτό Δημοκρατία;
Νομίζω πως δεν πρέπει να συγκρίνουμε ανόμοια πράγματα. Οι πρωτεργάτες του πραξικοπήματος όπως και κάποιοι από τους υπεύθυνους για τα βασανιστήρια δικάστηκαν και καταδικάστηκαν στις δύο μεγάλες δίκες μετά τη χούντα. Αυτό σημαίνει ομαλή μετάβαση από τη δικτατορία στη δημοκρατία. Μάλιστα η Ελλάδα είναι μία από τις λίγες χώρες που συντεταγμένα δίκασε τους υπευθύνους για εγκλήματα κατά της δημοκρατίας.
Η δημοκρατία φυσικά, όπως λειτουργεί στη χώρα μας, έχει τεράστια προβλήματα: ζητήματα λογοδοσίας, διαφάνειας, διαφθοράς, αυθαιρεσίας. Αυτά όμως δεν μπαίνουν στη ζυγαριά με εγκλήματα κατά του πολιτεύματος. Τα προβλήματα της δημοκρατίας αντιμετωπίζονται με περισσότερη δημοκρατία, με κράτος δικαίου, με κανόνες. Όχι με νοσταλγία αυταρχικών εκτροπών. Και για να απαντήσω άμεσα στην ερώτησή σας: ναι αυτό είναι δημοκρατία. Μπορεί κακή δημοκρατία, μπορεί άδικη, αλλά δημοκρατία. Και ενοχλούμαι και από την ευκολία με την οποία κάποιοι μιλάνε για χούντα όποτε μια κυβέρνηση δεν τους αρέσει ή είναι αυταρχική. Ας λέμε ό,τι θέλουμε για μια εκλεγμένη κακή κυβέρνηση αλλά χούντα δεν είναι.
9. Το πολιτικό προσωπικό της μεταπολίτευσης προήλθε και από τις τάξεις της γενιάς του Πολυτεχνείου. Παρόλα αυτά, ούτε η ανεπάρκεια ούτε η διαφθορά ή τα σκάνδαλα έλειψαν, ενώ λόγω της χρεοκοπίας οι πολίτες της χώρας γνώρισαν μια άνευ προηγουμένου φτωχοποίηση μέσω των πολιτικών λιτότητας. Δηλαδή πόσο χειρότερα θα ήταν με ένα Παπαδόπουλο;
Αυτή η γενιά του Πολυτεχνείου, πόσα έχει ακούσει. Και η Μεταπολίτευση επίσης, το περίφημο «πνεύμα της Μεταπολίτευσης» που φταίει για όλα. Ξέρετε, οι δήθεν πολέμιοι της Μεταπολίτευσης προσποιούνται πως λησμονούν το προηγούμενο στάδιο, το «πνεύμα της δικτατορίας». Ο λόγος κατά της Μεταπολίτευσης κατασκευάζει ένα νοητικό σχήμα που συνδέει τη Μεταπολίτευση με την «υπερβολική δημοκρατία», με την χρεοκοπία, με τα σκάνδαλα. Και ακόμα και τώρα, καταγγέλλονται συλλήβδην τα κεκτημένα και οι ιδέες της Μεταπολίτευσης, με στόχο την αποδιάρθρωση των κεκτημένων δικαιωμάτων που επιβιώνουν. Το ίδιο ισχύει και με τις επιθέσεις στη «γενιά του Πολυτεχνείου». Αυτό δεν είναι μόνο ανιστόρητο και παράλογο γιατί καμιά γενιά δεν έχει συλλογική ευθύνη. Είναι και προκλητικό. Ακούμε για παράδειγμα τον κ. Βορίδη να δηλώνει: «Οι ψευδοαξίες της γενιάς του Πολυτεχνείου ενταφιάστηκαν». Τι χρεία άλλη έχουμε μαρτύρων; Αυτός ο λόγος από αυτά ειδικά τα χείλη αποτυπώνει ακριβώς το φιλοδικτατορικό μένος και την προσπάθεια αναθεώρησης της ιστορίας.
Ξέρετε, κρατάω πάντα μια φράση του Νορμπέρτο Μπόμπιο για την αξία της δημοκρατίας, ακόμα και της πιο ξεχαρβαλωμένης, όπως η δική μας, που δεν μπορεί ποτέ να συγκριθεί με τον φασισμό και τον ρατσισμό. Όσοι επιτίθενται στη γενιά του Πολυτεχνείου (και συνεκδοχικά στη Μεταπολίτευση) επιλέγουν να μιλάνε μόνο για το ξεχαρβάλωμα και να αδιαφορούν για τη δημοκρατία. Και όσοι εφορμούν με το σύνθημα «να τελειώνουμε με τη Μεταπολίτευση» κλείνουν το μάτι στους ηττημένους της Μεταπολίτευσης του 1974.
