Είναι ο Νίκος Καζαντζάκης όσο boomer νομίζεις;

«Μια μέρα περνούσα από ένα χωριουδάκι. Ένας μπαμπόγερος ενενήντα χρονών φύτευε μια μυγδαλιά.
-Ε, παππούλη, του κάνω, μυγδαλιά φυτεύεις;
Κι αυτός, έτσι σκυμμένος που ήταν, στράφηκε και μου κάνει:
-Εγώ, παιδί μου, ενεργώ σα να ήμουν αθάνατος!
-Κι εγώ, του αποκρίθηκα, ενεργώ σα νάταν να πεθάνω την πάσα στιγμή.
Ποιος από τους δυο μας είχε δίκιο, αφεντικό;».

Βιος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης
…….

Αφού διάβασα το συγκεκριμένο απόσπασμα από το Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, το βράδυ της προηγούμενης Δευτέρας, έκλεισα αμέσως το βιβλίο και τον φακό του κινητού. Βυθισμένος στο σκοτάδι και στις σκέψεις, έμοιαζα να έχω πάρει εγώ την ευθύνη της απάντησης στον Ζορμπά *. Αυτό επιφυλάσσουν τα κείμενα του Καζαντζάκη: Έναν γνήσιο εγκεφαλικό αυνανισμό.

Παραδόξως, δεν θυμόμουν να είχα εντοπίσει ξανά αυτόν τον διάλογο, παρόλο που έχω διαβάσει τις περιπέτειες του «Χαρτοπόντικα» και του «Επιστάτη ορυχείων» στην Κρήτη άλλες δύο φορές -η πρώτη ήταν στα 13 μου, όταν το είχα πάρει κρυφά από την βιβλιοθήκη της μαμάς μου.

Αναπόφευκτα, την επόμενη ημέρα, μού βγήκε και αυτή η ενοχλητική (για τους άλλους) συνήθεια να φωτογραφίζω αποσπάσματα και να τα στέλνω στους κολλητούς μου, θέλοντας να ανοίξω συζήτησεις. Παραδόξως, εκείνοι δεν με αγνόησαν, όπως κάνουν τις περισσότερες φορές -που είναι επίσης ενοχλητικό από τη μεριά τους.

Μοιραία σκέφτηκα, «κοιτά ο Καζαντζάκης, κινητοποιεί και τους αδιάφορους». Είναι όμως γενικό το φαινόμενο αυτό; Μπορούν να σταθούν τα κείμενα του συγγραφέα στην εποχή μας; Είναι ένας κλασικός συγγραφέας υπό την έννοια πως τα έργα του είναι υψηλής ποιότητας, αναγνωρισμένα, διαχρονικά, τα οποία αναμετρώνται με ζητήματα τα οποία απασχολούν τον άνθρωπο προαιώνια. Μπορούν να απαντήσουν στις αγωνίες των σύγχρονων αναγνωστών;

Νίκος Καζαντζάκης: Τα συστατικά της «ανεξίτηλης μελάνης» του

Το θέμα, οι αξέχαστοι ήρωες, η γεμάτη ανατροπές πλοκή, η πρωτοτυπία στο στιλ, η γλώσσα είναι τα «δομικά υλικά» που «υψώνουν» ένα μυθιστόρημα πάνω από τα υπόλοιπα της εποχής του. Στα περισσότερα από τα βιβλία του Καζαντζάκη συναντά κανείς λίγο-πολύ αυτά τα υλικά.

Στο κέντρο της θεματολογίας -ή «μασκαρεμένη» στο υπόβαθρο, των έργων του Καζαντζάκη βρίσκεται η αναζήτηση του Θεού, οι πολλές μορφές της «πίστης», το νόημα της ζωής. Αυτή η εξερεύνηση του θεϊκού, η οριοθέτηση του ανθρώπινου, η ύπαρξη και ο ρόλος της, απσχολεί την ανθρωπότητα αιώνες τώρα.

Στις περίπλοκες αυτές αναζητήσεις, οι Καζαντζακικοί ήρωες δεν είναι από εκείνους που «εξαντλούνται» τελειώνοντας ένα βιβλίο του. Ασυναίσθητα, οι ήρωες του κάνουν κατάληψη στο θυμικό, έτοιμοι να εμφανιστούν στο προσκήνιο στην πρώτη ευκαιρία. Ο Ζορμπάς έγινε το αρχέτυπο του Έλληνα παγκοσμίως για πάνω από τρεις δεκαετίες -ο Καμύ τον έχει χαρακτηρίσει «πρότυπο ανθρώπου», ο Καπετάν Μιχάλης μοιάζει με ήρωα βγαλμένο από τα ομηρικά έπη, ο «Μανωλιός» θα μπορούσε να είναι ο «πρίγκιπας Μίσκιν» του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι… Όμως πόσο μπόι θα μπορούσαν να πάρουν οι πρωταγωνιστές του αν ο Καζαντζάκης δεν τους φύτρωνε στο κατάλληλο «περιβάλλον»;

Αναμφίβολα ο Νικος Καζαντζάκης είναι μάστορας. Το «Καζαντζακικό σύμπαν» φωνάζει «Ελλάδα» απ’ άκρη σε άκρη: Από τις φτωχογειτονιές των Ελληνικών χωριών, μέχρι τις χρυσές ακτές και τις κατάσπρες κορυφές, όπου δρουν κουτσουμπόληδες, νοικοκυραίοι, αριβίστες, τυχοδιώκτες, ηγέτες, ιερείς, οι ωραίες του χωριού που σκανδαλίζουν… Όλοι οι στερεοτυπικοί τύποι που δρουν στην Ελληνική κοινωνία παρελαύνουν από τις σελίδες του. Η τόσο διεξοδική παρατήρηση και εμβάθυνση στις κοινωνικές δομές, δεν είναι απλά μια «φωτογραφία» της εποχής, αλλά μοιάζει με διαχρονική αποτύπωση. Έχοντας περπατήσει και στο τελευταίο τετραγωνικό μέτρο της Ελληνικής υπαίθρου ο Καζαντζάκης έχει αποκωδικοποιήσει το DNA των κατοίκων. Το εκπληκτικό ή τρομερό ανάλογα την περίσταση είναι το πόσο κοντά βρίσκονται, αν και μας χωρίζουν δεκαετίες από την κοινωνία που περιγράφει εκείνος.

Επομένως είναι τόσο σύγχρονος; Θα ήμουν ανακόλουθος αν απαντούσα απερίφραστα «Ναι!». Κι αυτό γιατί ο Καζαντζάκης μοιάζει να προδίδεται από μια μεγάλη του αγάπη: Τη γλώσσα! Λυσσαλέος υπερασπιστής της Δημοτικής, παθιασμένος αναζητήτης λέξεων -o Καζαντζάκης τριγυρνούσε σε κάθε χωριό που επισκεπτόταν με ένα μπλοκάκι για να σημειώνει τις λέξεις κάθε ντοπιολαλιάς, μεταχειρίζεται τη γλώσσα μαεστρικά -για την εποχή του. Η εξάσκηση στα χαϊκού, η συγγραφή των θεατρικών, τον έκαναν κάτι παραπάνω από απλό μυθιστοριογράφο.

Όμως δεν είναι λίγες οι φορές που ένας μη εξοικειωμένος με τη γλώσσα του συγγραφέα αναγνώστης συχνά θα νιώθει μια πρόταση να «κλωτσάει». Αυτή η ελευθεριότητα που ένιωθε σε ό, τι αφορά τις λέξεις, ως βαθύς γνώστης της Ελληνικής και εραστής της γλώσσας, τον κάνουν πολλές φορές να μεταχειρίζεται λέξεις που δεν έμελλε να επιζήσουν. Αν με ρωτούσαν σήμερα, θα υποστήριζα σίγουρα μια πιο μοντέρνα εκδοχή της γλώσσας του για τα βιβλία του. Όπως και για τα έργα του Παπαδιαμάντη. Θεωρώ πως αυτή δεν είναι μια σκανδαλιστική ιδέα, από τη στιγμή που τα αυθεντικά έργα υπάρχουν.

Η ροή των προτάσεών του, οι σκέψεις του, δεν καθορίζονται από λέξεις όπως «σαρανταπληγιασμένος», οι οποίες δεν θα μπορούσαν να είναι δόκιμες ούτε σήμερα, ούτε και πριν από δύο δεκαετίες. Ο Καζαντζάκης είναι κάτι πολύ περισσότερο από τις λέξεις που μεταχειρίζεται: Είναι οι ιδέες του, η οπτική του στον Θεό και η ματιά του στον άνθρωπο.

Τελικά, είναι ο Καζαντζάκης τόσο δύσκολος;

Μόνο ένας από τους κολλητούς μου έχει διαβάσει Καζαντζάκη -μάλλον για να μην τον πρήζω. Καταλαβαίνω, από τις περιγραφές, πως ο κόσμος εκεί έξω νιώθει πως τα έργα του μόνου Έλληνα συγγραφέα που τρία βιβλία του έχουν γίνει ταινίες παγκοσμίου αναγνώρισης (Ζορμπάς – Μιχάλης Κακογιάννης, Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται – Ζυλ Ντασσέν, Ο Τελευταίος Πειρασμός – Μάρτιν Σκορσέζε) είναι δυσνόητα. Κάθε άλλο, απαντώ εγώ, ένα απλός αναγνώστης. Κάποιες δύσκολες ή παρωχημένες λέξεις δεν είναι ικανές να σταθούν αποτρεπτικά μπροστά σε αυτό το φεστιβάλ συναισθημάτων που κρύβονται στις σελίδες των βιβλίων του.

Θα έλεγα πως ο Ζορμπάς φαντάζει ως το ιδανικό πρώτο ανάγνωσμα για έναν επίδοξο αναγνώστη του Κρητικού στοχαστή. Εκεί υπάρχει ατόφια η ζωώδης ή εφηβική ορμή που χαρακτηρίζει το ύφος του. Μπορεί να σου χτυπήσει φλέβες που δεν γνώριζες καν την ύπαρξή τους. Ο Νίκος Καζαντζάκης μοιάζει με τον παππού, ο οποίος σού διηγείται ιστορίες. Είναι αδύνατον εκείνος να γίνει παππούς σου, αλλά φαντάζει πολύ πιθανό να γίνεις εσύ το εγγόνι του.

*Παραδόξως και τα δύο είναι σωστά, είναι η ηλικία του κάθε ανθρώπου που τα κάνει αντίθετα. Ο νέος πρέπει να ζει έχοντας στο μυαλό του πως ο χρόνος του δεν είναι αιώνιος, ο ηλικιωμένος πως η προοπτική του είναι σύντομη.

Ο Γιώργος Πράτανος είναι συγγραφέας του μυθιστορήματος Ο Ανεπιθύμητος Νεκρός και συν-συγγραφέας, μαζί με τη Νίκη Σταύρου του Έχεις τα Πινέλα.