Για τη Μελίνα, μπορεί κανείς να διαφωνήσει σχεδόν στα πάντα. Καλή ηθοποιός; Για κάποιους η καλύτερη, για κάποιους άλλους (βάλε κι εμένα μέσα) το ρεπερτόριό της περιορισμένο. Ωραία γυναίκα; Για κάποιους συμπαθητική, για κάποιους άλλους (βάλε κι εμένα μέσα!)… γυναικάρα! Καλή πολιτικός; Ξανά η απάντηση δύσκολο να δοθεί με τελεία και με παύλα. Για ένα πράγμα ωστόσο δεν μπορεί κανείς να διαφωνήσει. Η Μελίνα ήταν μια γυναίκα θαρραλέα, και τη χώρα της τη γούσταρε. Κι ωστόσο, κάποιος διαφώνησε…
Ήταν 12 Ιουλίου του 1967. Η Μελίνα Μερκούρη έχασε, παρέα μ’ άλλους 7 Έλληνες της διασποράς, την ελληνική της ιθαγένεια. Θα μου πεις, “χούντα”. Και δίκιο θα ‘χεις, γιατί να ψάξει λογική κανείς μες στην παραφροσύνη της 7ετίας που τότε ξεκινούσε; Ωστόσο, αυτή η “ανθελληνοποίηση” μιας γυναίκας που χρόνια μετά έγινε το όνομα της διεκδίκησης των μαρμάρων του Παρθενώνα, ανοίγει μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση:
Ποιος έχει τη δύναμη να ορίζει αν είμαι Έλληνας ή όχι;
Μέσα στα χρόνια, την έχει απαντήσει αυτή την ερώτηση πολύς ντουνιάς, ο καθένας απ’ τη δική του οπτική. Κάποιοι απαιτούν να ‘χεις γεννηθεί στην Ελλάδα. Κάποιοι βολεύονται με το να ‘χεις γεννηθεί από Έλληνες γονείς. Κάποιοι άλλοι τα ζητάνε και τα δύο (έχουμε ακούσει πελώριες ηλιθιότητες περί “ποσοστών ελληνικότητας”). Και κάποιοι αρκούνται στην αναγνώριση που προσφέρει το ελληνικό κράτος. Στην πραγματικότητα ωστόσο, το να ‘σαι Έλληνας, ή Ιταλός, ή Άγγλος, ή Καμερουνέζος, ξεπερνάει τα όρια της εμφάνισης, του ληξιαρχείου, του DNA, όλων δηλαδή των χαρακτηριστικών για τα οποία δεν κουβαλάς καμιά ευθύνη εσύ ο ίδιος. Όπως γουστάρουν δηλαδή, κακή ψυχρή κι ανάποδη ώρα, τούτοι δω…
Όχι, αδερφέ μου. Για να ‘σαι Έλληνας, Αμερικάνος ή Καμερουνέζος, μια συνθήκη μονάχα υπάρχει, ικανή και αναγκαία: Να το θες.
Βλέπεις, το μεγάλο μπέρδεμα με τις βαρύγδουπες έννοιες όπως η πατρίδα, η θρησκεία, η ιδεολογία ή ακόμη κι η οικογένεια (για να κλείσω το περίφημο σλόγκαν της “πατριωτικής” κουλτούρας), είναι ότι τις αντιμετωπίζουμε σαν γράμματα σ’ ένα “δελτίο ταυτότητας”. Όχι δηλαδή της ταυτότητάς που δημιουργείς για τον εαυτό σου, αλλά της ταυτότητας που σου αποδίδουν. Ωστόσο…
…το να ‘σαι Έλληνας δεν είναι γεγονός. Είναι ιδιότητα!
Αγαπάς μια κουλτούρα. Αγκαλιάζεις μια στάση ζωής. Δεν αρκεί μια σφραγίδα από δημόσιο λειτουργό. Όπως δεν αρκεί μια κολυμπήθρα, δεν αρκεί μια κομματική συμμετοχή, δεν φτάνει ένα επώνυμο. Για να ‘σαι κάτι, φίλε μου, οτιδήποτε, χρειάζεται μονάχα αυτό: Να είσαι.
Και θα στο κάνω λιανά. Αν λοιπόν σήμερα ένας Γάλλος ακούει το μπουζούκι στα τραγούδια του Μητροπάνου και χτυπάει η καρδιά του, αν ξέρει να “μετράει” όλους τους ρυθμούς του Ψαραντώνη κι άμα γνωρίζει όλο τον Πλάτωνα απ’ έξω, κι αν πάει στην Ακρόπολη και βάζει τα κλάματα εκεί που εσύ κι εγώ βλέπουμε “πέτρες”, όταν λοιπόν αυτός ο τύπος θα ‘ρθει να πει: “Παιδιά, εγώ είμαι Έλληνας”, ποιος από μας θα ‘χει το θράσος ν’ απαντήσει: “Κάνεις λάθος”;
Ποιος από μας που γεννηθήκαμε σε μια χώρα κι απ’ τη μέρα που αγοράσαμε δεύτερο ζευγάρι παπούτσια, την γράφουμε χωρίς σταματημό στα παλιά μας; Ποιος από μας που κάθε τόσο θυμόμαστε πως “δώσαμε τον πολιτισμό μας στην Ευρώπη” (πάντα σε ΠΡΩΤΟ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ) αλλά το μόνο που “ξέρουμε” να λέμε για κείνον τον πολιτισμό είναι πως “Ο Μεγαλέξανδρος δεν ήταν γκέι και γάμησε όλη την Ασία!”; Ρίξε μια ματιά στους Έλληνες τριγύρω σου, κι απάντα αν θες στον φίλο μας το Γάλλο.
Ή τον Ιρλανδό. Γιατί στ’ αλήθεια, ποιος μπορεί να σταθεί απέναντι στον Ρος Ντέιλι και να του το παίξει Ελληναράς; Σπασ’ τα ρε πατριωτάκι!).
Στο τέλος τέλος βέβαια, η πρώτη σου απάντηση ήτανε καθαρή και ξάστερη: “χούντα”. Ένα τσούρμο παρανοϊκών, που πίστευαν ότι μπορούν να καθορίζουν την ταυτότητα οποιουδήποτε. Που νόμιζαν ότι μπορούνε να στερήσουν την ιδέα, απ’ τη Μελίνα. Σαν κι εκείνη την ομάδα σκληροκέφαλων που νόμιζαν ότι μπορούνε να στερήσουνε την πίστη απ’ τον Καζαντζάκη. Δεν μπορούσαν και δεν μπορούν. Όμως, το πρόβλημα παραμένει: η εθνικότητα, η ιδεολογία, τα πιστεύω σου, είναι μεγάλα, πολύ μεγάλα για να μπορεί, έστω στα μάτια του κόσμου, να τα διαχειρίζεται η όποια ομάδα ανθρώπων. Ανθρώπων που, σοφοί ή παντελώς ηλίθιοι, σήμερα είναι κι αύριο δεν είναι.
Το να ‘σαι πολίτης ενός κράτους, είναι δικαίωμα του κράτους κι άμα θέλει στο προσφέρει. Το να ‘σαι όμως Έλληνας, ή Βούλγαρος, ή Ουρουγουανός, ή να μην είσαι τίποτα απολύτως, αυτό είναι δικαίωμα δικό σου. Και δεν μπορεί κανείς, κανείς να στο στερήσει.
