Μια μέρα, χωρίς να θυμάμαι αν αυτή ήταν φθινοπωρινή ή χειμωνιάτικη (σίγουρα δεν φορούσαμε μάσκες), ζήτησα από μία συνάδελφο να με βοηθήσει στην ανεύρεση ενός βιβλίο που θα κάνει τα λεπτά που περνώ στον ηλεκτρικό κάθε πρωί λιγότερο ανούσια. Για κάποιο λόγο, κανένα από τα βιβλία στην χαοτική βιβλιοθήκη μου δεν φάνταζε κατάλληλο. Ήθελα κάτι ανάλαφρο, γρήγορο και εύπεπτο. Μου πρότεινε το Εάν αυτό είναι άνθρωπος του Πρίμο Λέβι που σε καμία περίπτωση δεν πληρούσε τα παραπάνω κριτήρια που είχα θέσει στην αρχή της κουβέντας μας. Ευτυχώς.
Από τότε, κάθε 27 Ιανουαρίου, Παγκόσμια ημέρα μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, θυμάμαι αυτό το απόγευμα μέσα στο λεωφορείο, όταν και μου πρότεινε να το διαβάσω. Αν και στην αρχή ήμουν διστακτικός, αποφάσισα να του δώσω μία ευκαιρία. Οι ευκαιρίες που του έδωσα μελλοντικά είναι πολλές και όλες άξιζαν κάθε λεπτό των ωρών που αφιέρωσα. Σκέφτηκα πως θα ήταν προτιμότερο να κρατήσω ένα «βαρύ» βιβλίο στα χέρια παρά να φορέσω τα ακουστικά μου και να παρατηρώ τα άδεια από ενέργεια σώματα των συνεπιβατών μου. Κοίταξα το μοβ χρώμα στον τίτλο του εξωφύλλου, γύρισα στο οπισθόφυλλο για την απαραίτητη παρότρυνση και ύστερα βρέθηκα στην πρώτη σελίδα.
Με έχουν συγκλονίσει δύο συγγραφείς στη βιβλιοφαγική ζωή μου. Ο Γουίλιαμ Γκόλντινγκ με το Ο άρχοντας των μυγών και ο Πρίμο Λέβι με το Εάν αυτό είναι άνθρωπος. Τα δύο βιβλία, αν και εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους, δείχνουν μέχρι πού μπορεί να φτάσει ένας άνθρωπος στην προσπάθειά του να επιβιώσει και, από την άλλη, πόσα αποθέματα ψυχικής αντοχής κρύβουμε μέσα σας. Πολλές φορές, αναγκαζόμαστε να δημιουργήσουμε μερικά ώστε να μείνουμε ζωντανοί και να αντέξουμε στις τυραννικές εξουσίες που θέλουν να μας υποβαθμίσουν με κάθε τρόπο.
Τον Δεκέμβριο του 1943, ένας 24χρονος Ιταλοεβραίος συλλαμβάνεται από τη φασιστική αστυνομία και οδηγείται στο στρατόπεδο Κάρπι-Φόσσολι. Τον Φεβρουάριο του 1944, μεταφέρεται στο Άουσβιτς, στο στρατόπεδο Μπούνα. Με μία γραφή απλή και αφοπλιστική, ο συγγραφέας καταγράφει όσα έζησε. Μοιράζεται τις στιγμές που οι έγκλειστοι προσπαθούσαν «ν’ αντέξουν να περπατήσουν λίγα βήματα ακόμα, ν’ αντέξουν μέχρι το μεσημέρι για τη σούπα, ν’ αντέξουν μέχρι το βράδυ να κοιμηθούν».
Ο 24χρονος Ιταλοεβραίος το 1943, ήταν ο Πρίμο Λέβι και έγραψε το βιβλίο λίγα χρόνια αργότερα, το 1947, όταν οι μνήμες του ήταν ακόμα νωπές. Η αλήθεια είναι πως παρέμειναν νωπές μέχρι το τελευταίο του δευτερόλεπτο στον κόσμο των ζωντανών. Το Εάν αυτό είναι άνθρωπος είναι ένα βιβλίο που μεταφέρει τις αδιανόητες συνθήκες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και κάνει ξεκάθαρο ότι η λεπτή γραμμή που χωρίζει τη ζωή από τον θάνατο τελικά δεν υφίσταται. Η κάθε μέρα στο στρατόπεδο Μπούνα είναι μια επαναλαμβανόμενη κατάβαση στην κόλαση δίχως αύριο. Τελικά, το «αύριο» έρχεται για κάποιους και κάνει την παραμονή τους εκεί ακόμα πιο δύσκολη.
[…] Ας σκεφτούμε τον άνθρωπο που του στερούν όχι μόνο τα αγαπημένα του πρόσωπα αλλά και το σπίτι του, τις συνήθειές του, τα ρούχα του, κυριολεκτικά οτιδήποτε του ανήκει: θα είναι πλέον ένας άδειος άνθρωπος, θα οδηγηθεί στην ένδεια και στη θλίψη, θα χάσει την αξιοπρέπεια και τη λογική του, γιατί είναι εύκολο αν χάσεις τα πάντα να χάσεις και τον ίδιο σου τον εαυτό. Κι όταν βρεθεί σ’ αυτή την κατάσταση, άλλοι θα ορίζουν τη ζωή του και θα αποφασίζουν για το θάνατό του χωρίς κανένα αίσθημα ανθρωπισμού ή στην καλύτερη περίπτωση με μόνο κριτήριο το όφελος. Τότε θα γίνει κατανοητή η διπλή σημασία του όρου “στρατόπεδο εξόντωσης”, θα γίνει κατανοητό τι θέλουμε να εκφράσουμε μ’ αυτή τη φράση: είμαστε στον πάτο.
