Πόσα χρόνια γράφουν ποιήματα οι άνθρωποι; Σχεδόν απ’ όταν ξεκίνησαν να μιλάνε! Κι ύστερα ήρθε ο Γκιλγκαμές, ήρθε η Οδύσσεια κι η Ιλιάδα, ήρθε ο Σαίξπηρ, κι ο Μπάιρον, κι οι “καταραμένοι”, κι η ποίηση έζησε και ζει το μεγαλείο της.
Σήμερα όμως, δεν θα σου μιλήσω απλώς για ποιητές. Θα σου πω για 4 τύπους που δείξανε στον κόσμο άλλους τρόπους να γράφουν, να διαβάζουν και να κατανοούν τα ποιήματα. Για 4 τύπους που άλλαξαν τον τρόπο που (νομίζαμε πως) γράφεται η ποίηση!
Υ.Γ. Μην ξεχνιόμαστε! Τον καλύτερο τρόπο για την “κατανόηση” της ποίησης τον έχει διδάξει χρόνια τώρα ο πιο κατάλληλος. Κύριε Κίτινγκ, παρακαλώ, διδάξτε!
Το “κυνήγι” της έμπνευσης: Το Κοράκι του Πόε
Σκοτεινό, υποβλητικό και συναρπαστικό στη σύλληψή του, το Κοράκι είναι (κατά την ταπεινή μου γνώμη) ένα απ’ τα κορυφαία ποιήματα όλων των εποχών. Ωστόσο, η ίδια η “σύλληψή” του κουβαλάει ένα στόρι απολαυστικά σημαντικό, σχεδόν όσο και το ίδιο το ποίημα. Κι αυτό γιατί, μέσα σ’ αυτό, ο Πόε στην ουσία “σκοτώνει” την έννοια της έμπνευσης. Και τη “σκοτώνει” για τα καλά!
Στο κείμενό του λοιπόν, “Η Φιλοσοφία της Σύνθεσης“, ο Έντγκαρ βάζει μερικά πράγματα στη θέση τους. “Το πρώτο που χρειάζεται να σκεφτούμε είναι το μέγεθος. (…) Στην πραγματικότητα αυτό που ονομάζουμε ‘μεγάλο ποίημα’ δεν είναι παρά μια σειρά σύντομων ποιημάτων“. Έτσι, αποφασίζει το ποίημά του να είναι “μικρό”. Κι έπειτα: “…βάλθηκα να σκέπτομαι το ποιόν της επωδού μου. (…) Οι παραπάνω σκέψεις με οδήγησαν στο συνδυασμό του μακρού ‘Ο’, του πιο υποβλητικού στον ήχο φωνήεντος, με το ‘R’, που παράγεται ευκολότερα από κάθε άλλο σύμφωνο. (…) Ήταν αδύνατο πια να παραβλέψω τη λέξη Nevermore” (!). Με ίδιους, ψυχρούς, σερλοκχολμικούς συλλογισμούς, φτάνει τελικά στο επιβλητικό κοράκι του: “…συνέλαβα αμέσως την ιδέα ενός άλογου πλάσματος που όμως θα μιλούσε. Φυσικά, το πρώτο που σκέφτηκα ήταν ο παπαγάλος, μα τον εκτόπισε αμέσως το κοράκι που μπορεί επίσης να μιλά αλλά είναι πολύ πιο ταιριαστό με τον τόνο του ποιήματος“.
Όπως καταλαβαίνεις, ο τύπος το δούλεψε-το δούλεψε-το δούλεψε, κι ύστερα το δούλεψε ακόμα λίγο. Σ’ ένα τόσο σκοτεινό και ιδιοφυές ποίημα, η “έμπνευση”, αν υπήρξε, έπαιξε ελάχιστο ρόλο…
Ο θάνατος του μεγέθους: Το Μικρό Ποίημα του Άλι
Το Μοχάμεντ Άλι τον ξέρεις; Τον ξέρεις. Ο σπουδαιότερος μποξέρ της ιστορίας. Ε, λοιπόν, πέρα από ποιητής στο ρινγκ, αυτός ο τύπος ήταν και ολίγον από ποιητής των λέξεων. Κι εξηγούμαι.
Χάρβαρντ, 1975. Σ’ ένα αμφιθέατρο ασφυκτικά γεμάτο, ο Άλι έβγαλε μια απ’ τις πιο συναρπαστικές ομιλίες που άκουσε ποτέ το πανεπιστήμιο. Μόλις τελείωσε, οι φοιτητές χειροκροτούσαν εκστασιασμένοι και του ζητούσαν να μιλήσει λίγο ακόμα. “Δώσε μας ένα ποίημα, Μοχάμεντ”, ακούστηκε μια φωνή. Κι ο Άλι, αφού το σκέφτηκε για λίγο, είπε: “Me (εγώ). We (εμείς)“. Με δυο λέξεις, ο μποξέρ κέρδισε κατά κράτος το “διήγημα των 6 λέξεων” του Χέμινγουεϊ, ενώ συμπήκνωσε τα νοήματα ολόκληρων τόμων μέσα σε τέσσερα μόλις γράμματα. Μποξέρ, είπα; Ποιητής…
Η εικόνα των λέξεων: Τα Καλλιγραφήματα του Απολλιναίρ
Αυτός ο τύπος, ο Απολλιναίρ, ήταν τεράστιο παλικάρι. Είναι ο άνθρωπος που πρώτος δημιούργησε τον όρο “σουρεαλισμός”, κατηγορήθηκε αδίκως ότι (παρέα με τον Πικάσο!) έκλεψε τη Μόνα Λίζα απ’ το Λούβρο, μα πάνω απ’ όλα ήταν ένας πρωτοπόρος της ποίησης κυρίως για… οπτικούς λόγους!
Ο Απολλιναίρ που λες, ήταν ο άνθρωπος που δημιούργησε κι έκανε διάσημα τα “καλλιγραφήματα”. Ποιήματα δηλαδή, χωρίς σημεία στίξης, που είναι γραμμένα σαν εικόνα. Και η εικόνα αυτή περιγράφει το νόημα των στίχων! Όμορφο; Ακόμα και για τύπους σαν και του λόγου μου, που θεωρούν πως μόνο οι λέξεις έχουν σημασία (κι όλα τ’ άλλα είναι φρου-φρου κι αρώματα), τα “καλλιγραφήματα” του Απολλιναίρ είναι αδιανόητα έξυπνα, και όμορφα, και σημαντικά…
Το ξεγύμνωμα της ζωής: Το Ουρλιαχτό του Γκίνσμπεργκ
Ο,τι ήταν ο Κέρουακ κι ο Μπάροουζ για τη λογοτεχνία, ήταν ο Γκίνσμπεργκ για την ποίηση: Μπιτ. Μια επανάσταση της εμπειρίας, της ζωντανής απλότητας, οι τύποι που ρούφηξαν το μεδούλι της ζωής και προσπάθησαν να ανατρέψουν το “νορμάλ” μιας εποχής που πίστευε σ’ ένα θελκτικό σιδερωμένο όνειρο. Κι αν ο Κέρουακ με τον Μπάροουζ κατάφεραν “κάτι”, ο Γκίνσμπεργκ κατάφερε “κάτι παραπάνω”, αφού το χαρακτηριστικό του ποίημα ήταν αυτό που διαλαλούσε: ένα ουρλιαχτό! Ένα ουρλιαχτό που έπαιρνε την αλήθεια που κοιμότανε στο δρόμο, εκείνη την αλήθεια που έστριβες το κεφάλι για να μην τη δεις, και στην πετούσε στη μούρη. Και μ’ αυτό τον τρόπο, έδειξε στον κόσμο το δρόμο: η ποίηση δεν είναι μόνο το μέτρο, η ομοιοκαταληξία, οι θελκτικοί στίχοι. Ποίηση είναι η ίδια η ζωή, όταν έχεις τα κότσια να τη δεις στα μάτια, και το ταλέντο να κάτσεις να τη γράψεις.
