Όταν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα η Μακεδονία άρχισε να δονείται από το πάθος της λευτεριάς, δύο ήταν οι παράγοντες που την κρατούσαν χειροπόδαρα δεμένη. Από τη μία ο οθωμανικός ζυγός και από την άλλη οι επεκτατικές βλέψεις των Βουλγάρων, οι οποίοι μέσα από την δράση των κομιτατζήδων έψαχαν να βρουν (επιτέλους) την πολυπόθητη διέξοδο προς το Αιγαίο. Μια δράση οργανωμένη και βίαιη που κατάφερε να γονατίσει τον ελληνικό πληθυσμό.
Στα συνεχή μουγκρίσματα της Μακεδονίας, το επίσημο ελληνικό κράτος, λαβωμένο από τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, λίγα μπορούσε να κάνει. Ανάμεσά τους και η αποστολή -σε συνθήκες απόλυτης μυστικότητας- ενός μικρού εκστρατευτικού σώματος με επικεφαλής τον Παύλο Μελά.
Γόνος γνωστής οικογένειας των Αθηνών, αψήφησε τη μεγαλοαστική ζωή, προσέτρεξε για βοήθεια στους σκλαβωμένους ομοεθνείς του και με τον θάνατό του, ερέθισε τα αντανακλαστικά τόσο της επίσημης Πολιτείας, όσο και του απλού λαού, που έσπευσαν να συνεχίσουν τη δράση του και να εκπληρώσουν το όραμά του για απελευθέρωση της Μακεδονίας. Κρήτες, Ηπειρώτες, Κύπριοι, Αθηναίοι, άνδρες από κάθε γωνιά της ελεύθερης και μη Ελλάδας, συμμετείχαν εθελοντικά στη συγκρότηση αντάρτικων σωμάτων και “ανηφόρισαν” κατά κύματα προς το βορρά.
Ανάμεσά σε αυτούς και ο λοχαγός Σαράντος Αγαπηνός, ο θρυλικός Τέλλος Άγρας. Ο άνθρωπος, δηλαδή, πάνω στον οποίο σχηματοποίησε η Πηνελόπη Δέλτα το παιδικό-ιστορικό μυθιστόρημα “Στα Μυστικά του Βάλτου” (εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1937, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΑΛΟΚΑΘΗ).
Η πλοκή
Με τη μυστική άφιξη του Άγρα στην -κατεχόμενη από τους οθωμανούς και ριμαγμένη από τους Βούλγαρους- Μακεδονία, ξεκινάει η λιτή, μα συναρπαστική διήγηση της Αλεξανδρινής συγγραφέως. Μια διήγηση που “δένει” πρόσωπα και ιστορίες φαντασιακές, μαζί με ιστορικά ντοκουμέντα και μαρτυρίες. Είναι χαρακτηριστικό πως ο Καπετάν Νικηφόρος, διηγήθηκε στην ίδια πολλές πτυχές από τη συνύπαρξη και κοινή του δράση με τον Τέλλο Άγρα, και πάνω σε αυτές ακριβώς τις αφηγήσεις στήριξε μεγάλο μέρος του έργου της.
Μία αλυσίδα γεγονότων με επίκεντρο το Βάλτο, την αποξηραμένη πια λίμνη των Γιαννιτσών. Εκεί είναι που έχουν στήσει οι Βούλγαροι κομιτατζήδες ορμητήριο για να ελέγχουν και να τρομοκρατούν τα χωριά των γύρω περιοχών, εκεί είναι που παρεισφρέει ο Άγρας με τους Έλληνες αντάρτες προσπαθώντας πεισματικά να αναλάβει τον έλεγχό του. Οι μικροσυμπλοκές, οι εφορμήσεις, οι μάχες. Η καθημερινότητα των ανταρτών και των χωρικών μέσα από μια λαογραφική προσέγγιση. Οι συμμαχίες, οι στρατηγικές, οι δολοπλοκίες. Και κυρίως;
Οι χαρακτήρες
Οι μπροστάρηδες Καπεταναίοι, ο Άγρας, ο Νικηφόρος, ο Τηλιγάδης, ο Κάλας, ο Ακρίτας. Ο δαιμόνιος Αποστόλης, ο ιχνηλάτης δηλαδή που καθοδηγούσε τα Ελληνικά σώματα στο λαβύρινθο του Βάλτου και ο προσταυτευόμενός του, ο μικρός Γιωβάν το βουλγαράκι. Η κυρία Ηλέκτρα, η ηρωική δασκάλα που κρατούσε το φρόνιμα των παιδιών σε γαλανόλευκο φόντο και εφοδίαζε τους αντάρτες με όπλα και πυρομαχικά.Ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης και συντονιστής του Αγώνα, ο Λάμπρος Κορομηλάς, γνωστός με την κωδική ονομασία “Δεσπότης“. Ο αινιγματικός Βασίλης, ο θηριώδης Γρέγος, ο Μήτσος και ο Περικλής με τον σκύλο-προστάτη των αναρτών, εκείνον που άκουγε στο όνομα “Μάγκας“.
Όλοι τους, μέσα από την παραστατική αφήγηση της Πηνελόπης Δέλτα, υπήρξαν κομμάτια ενός έργου που έμελλε να γίνει εκ των κλασικών της Ελληνικής Λογοτεχνίας και να διαβαστεί από γενιές και γενιές. Μικρών και Μεγάλων.
Θυμίζοντάς μας, με τρόπο που δεν εγείρει φανατισμούς, ότι ο Αγώνας για την εθνική μας ανεξαρτησία στηρίχτηκε σε πλάτες, μυαλά και καρδιές ανθρώπων πραγματικά δυσθεώρητων για τα δικά μας μάτια.
