JFK: 50 χρόνια θεωρίες συνωμοσίας (στη λογοτεχνία και στο σινεμά)

Ο τόπος είναι γνωστός, ο χρόνος το ίδιο, σε ακρίβεια δευτερολέπτου. Ντάλας, Τέξας, 22 Νοεμβρίου του 1963. Συγκεντρωμένος κόσμος χαιρετά ενθουσιασμένος, ο John Fitzgerald Kennedy ανταποδίδει, μέχρι που αιφνιδίως πιάνει το λαιμό του κι ύστερα το κεφάλι του τινάζεται, γεμίζοντας αίματα τον ώμο της Jackie. Βρισκόμαστε φυσικά στη σκηνή της δολοφονίας του Αμερικανού προέδρου μπροστά σε εκατομμύρια σοκαρισμένους θεατές. Μια σκηνή που εδώ και 50 χρόνια έχει ασκήσει ασύγκριτη επιρροή στο κοινό και στην τέχνη. 

Η ιστορία προσέδωσε μυθικές διαστάσεις στο χρονικό της δολοφονίας. Η απήχηση των γεγονότων του Ντάλας στη μυθοπλασία και τον κινηματογράφο μισού αιώνα θεωρείται ανάλογη με αυτήν του Τρωικού πολέμου στην αρχαιότητα. Τους μοντέρνους καιρούς, αντίστοιχη δυναμική είχε μόνο ο Χίτλερ και οι Ναζί.    

Στο πέρασμα των χρόνων το μυστήριο παρέμεινε άλυτο, συνεχίζοντας να ασκεί ακαταμάχητη γοητεία και δίνοντας την ευκαιρία να καλλιεργηθούν σενάρια και θεωρίες συνωμοσίας, ικανές να ευχαριστήσουν όλα τα γούστα -για τη δολοφονία του Κένεντι και την προσωπικότητά του έχουν γραφτεί πάνω από 40.000 βιβλία.

Πενήντα χρόνια μετά, τόσο οι δημιουργοί, όσο και το κοινό παραμένουν διχασμένοι. Ποιος πραγματικά σκότωσε τον JFK; Ο Lee Harvey Oswald από τον έκτο όροφο μιας σχολικής βιβλιοθήκης ή κάποιος ελεύθερος σκοπευτής από τον απέναντι λόφο; Μήπως το όλο σκηνικό ήταν το αποτέλεσμα μιας συνωμοσίας τόσο πετυχημένης, που οι αρχές δεν θέλουν ή δεν μπορούν ακόμα να την παραδεχτούν;

Συγγραφείς και σεναριογράφοι βρήκαν γόνιμο πεδίο έμπνευσης στο θολό τοπίο, στη γενική αίσθηση ότι η πραγματική ιστορία δεν έχει ποτέ ειπωθεί ολόκληρη, ότι από τη συνολική εικόνα πάντα κάτι λείπει. Με λιγότερη ή περισσότερη επιτυχία κατά περίπτωση, η τέχνη προθυμοποιήθηκε να το συμπληρώσει.

Η οπτική Warhol και η πρώτη αμφισβήτηση (60′s-70′s)

Τα πρώτα χρόνια μετά τη δολοφονία οροθετούν μια μικρή περίοδο ομοφωνίας, κατά την οποία απουσιάζουν οι ευθείες αμφισβητήσεις της αποκλειστικής ενοχής του Oswald και οι ισχυρισμοί ύπαρξης ευρύτερου σχεδίου. Το σοκ κυριαρχεί στο κοινό. Η σκηνή και ο απόηχός της, εμπνέουν καλλιτέχνες όπως ο Andy Warhol, ο οποίος το 1966 παρουσιάζει το Since, τη δική του εκδοχή της ιστορίας, όπου ο δολοφόνος αντί για όπλο κρατά μπανάνα, ενώ αντί για αίμα υπάρχει ένα κομμάτι κόκκινο χαρτί. 

Την ίδια χρονιά, ο δημοσιογράφος Edward J Epstein εκδίδει το «Inquest», στο οποίο παρουσιάζει στοιχεία που γέρνουν υπέρ της θεωρίας ότι ο δολοφόνος δεν έδρασε από μόνος του, αλλά ήταν εκτελεστικό όργανο των μυστικών υπηρεσιών της Κούβας.

Πλέον αρχίζουν να διατυπώνονται ευρέως και οι πρώτες αμφιβολίες για την έκθεση της Επιτροπής Warren (που κατέληγε στην ενοχή του Oswald ως αποκλειστικού υπεύθυνου). Γεγονότα των επόμενων ετών, όπως η δολοφονία του Robert Kennedy και το σκάνδαλο Watergate, δίνουν νέα τροφή στις αμφισβητήσεις. Ιδιαίτερη αίσθηση προκαλεί το 1973, η θεωρία του Richard Popkin, η οποία επισημαίνει το γεγονός ότι και οι τρεις διαδοχικές τελευταίες προεδρικές εκλογές επηρεάστηκαν καθοριστικά από σφαίρες (πλην της δολοφονίας του JFK, είχαν ήδη μεσολαβήσει η δολοφονία του Robert Kennedy το ’68 και η απόπειρα εναντίον του υποψήφιου για το χρίσμα των Δημοκρατικών, κυβερνήτη George Wallace το ’72).

Οι αμφιβολίες αυξάνονται μαζί με τα συνωμοσιολογικά σενάρια. Τους προβληματισμούς της περιόδου καταγράφει η κινηματογραφική τριλογία του Alan J Pakula, Klute (1971), The Parallax View (1974) και All the President’s Men (1976). Οι πλέον σαφείς επιρροές των γεγονότων του Ντάλας βρίσκονται στο The Parallax View, στο οποίο ο Warren Beatty, ως δημοσιογράφος – αθώος μάρτυρας δολοφονικής επίθεσης εναντίον του προέδρου, καλείται να τα βγάλει πέρα με μια σκοτεινή πολιτική συνωμοσία, που έχει ήδη διατάξει τον θάνατό του.

Ο πρόεδρος έπρεπε να πεθάνει! (’70s-80′s)

Τα επόμενα χρόνια, κινηματογραφικοί παραγωγοί, συγγραφείς, δημοσιογράφοι, υποκύπτουν σε πάσης φύσεως θεωρίες συνωμοσίας, που άλλοτε προκαλούν δέος κι άλλοτε χαμόγελα δυσπιστίας.

Το 1973, στην επέτειο ακριβώς μιας δεκαετίας, η ταινία Executive Action με τον Burt Lancaster αμφισβητεί ευθέως το πόρισμα Warren -υποστηρίζοντας την εκδοχή μιας στρατιωτικο-οικονομικής συνωμοσίας- και δέχεται τις συνέπειες (όπως ότι τηλεοπτικοί σταθμοί αρνούνται να παίξουν τα τρέιλερ της), με αποτέλεσμα να κατέβει κακήν κακώς από τις αίθουσες και να εξαφανιστεί από την κυκλοφορία για πάνω από 10 χρόνια.  

Το 1974 ο δημιουργός του κατά μία άποψη προφητικού The Manchurian Candidate, Richard Condon, παρουσιάζει στο βιβλίο του Winter Kills (1974), που έγινε ταινία το 1979 (με πρωταγωνιστή τον Jeff Bridges), μια παράξενη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία η αφοσίωση του προέδρου Kennedy ενάντια στο οργανωμένο έγκλημα οδήγησε στην εκτέλεσή του με εντολή του μαφιόζου πατέρα του, πατριάρχη της οικογένειας, Joseph. 

Το 1975, η πρώτη μετάδοση του θρυλικού Zapruder Film προκαλεί νέο γύρο συνωμοσιολογίας. Ενας ράφτης από το Ντάλας, ο Abraham Zapruder έχει τραβήξει το πλέον συζητημένο και αποκαλυπτικό για τις συνθήκες της δολοφονίας φιλμ, καρέ του οποίου είχαν ήδη δημοσιοποιηθεί στο Life. Η επιρροή των πλάνων (που οδηγεί σε συμπεράσματα περί του ότι οι εκτελεστές πρέπει να ήταν τουλάχιστον δύο) είναι εντυπωσιακή. Αυτό το ολίγων δευτερολέπτων φιλμ δίνει στον Brian De Palma την ιδέα για την ταινία Blow Out (1981) με τον John Travolta, που αφηγείται την ιστορία ενός ηχολήπτη, ο οποίος τυχαία ηχογραφεί τη δολοφονία ενός υποψήφιου για την προεδρία.

Το 1984, το Flashpoint, βασισμένο σε έργο του George La Fountaine, με τους Kris Kristofferson και Treat Williams, αποτελεί άλλη μια από τις πρώτες ταινίες που αποδίδουν ξεκάθαρα τη δολοφονία σε συνωμοσία, που κατέστρωσε και εκτέλεσε η αμερικανική κυβέρνηση σε συνεργασία με την αστυνομία του Ντάλας.

Η εκδοχή του Oliver Stone και οι αντιδράσεις (’90s-’00s)

Μια νέα φάση αμφισβήτησης σχετικά με τους πραγματικούς δολοφόνους και τα αίτια της δολοφονίας Kennedy ξεκινά το 1991 με την εμφάνιση της ταινίας του Oliver Stone, JFK, η οποία αφηγείται την ιστορία από την πλευρά του εισαγγελέα, Jim Garrison (τον υποδύεται ο Kevin Costner), ο οποίος θέλησε να ασκήσει δίωξη εναντίον του επιχειρηματία Clay Shaw. Η ταινία υιοθετεί την εκδοχή ότι ο Kennedy δολοφονήθηκε κατ’ εντολή πολιτικών και στρατιωτικών συμφερόντων, που επιθυμούσαν να παραταθεί ο πόλεμος στο Βιετνάμ.

Πέρα από την εμπορική, η πολιτική απήχησή της αποδεικνύεται εντυπωσιακή, κάτι που οδηγεί σε αντιδράσεις. Το ’93 ο Noam Chomsky εκδίδει το Rethinking Camelot, στο οποίο υποστηρίζει ότι είναι παραπλανητικός ο μύθος, που καλλιέργησε ο Stone ότι ο Kennedy θα αποχωρούσε από το Βιετνάμ.  

Στη σκιά του JFK του Stone, ακριβώς τρεις μήνες μετά (Μάρτιος του 1992), η ταινία Ruby του John Mackenzie με τους Danny Aiello και Sherilyn Fenn, εισπράττει αρνητικές κριτικές και μειωμένα εισιτήρια. Παρακολουθεί την ιστορία από την πλευρά του Jack Ruby, δολοφόνου του Oswald, υιοθετώντας την εκδοχή μιας συνωμοσίας με πληρωμένα συμβόλαια και εκτελεστές της CIA και της Μαφία, που συνεργάζονταν μεταξύ τους.  

Παράλληλα με τον κινηματογράφο, η λογοτεχνία συνεχίζει να αντλεί έμπνευση από το μυστήριο, ενώ μυθιστορήματα όπως το American Tabloid  του James Ellroy ή το The Tears of Autumn του Charles McCarry παρουσιάζουν λιγότερο ή περισσότερο ευφάνταστες εκδοχές (στο βιβλίο του McCarry, υπεύθυνος είναι ηγέτης των Βιετναμέζων).

Στον αντίποδα των θεωριών συνωμοσίας που κυριάρχησαν, υπήρξαν και περιπτώσεις που θέλησαν να αφηγηθούν τα γεγονότα μέσα από διαφορετική ματιά. Χαρακτηριστική η ταινία Love Field του 1992 (χάρισε μια υποψηφιότητα στα Οσκαρ για τη Michelle Pfeiffer), που ξεκινά από τη δολοφονική επίθεση, στη συνέχεια όμως καταπιάνεται με τις σχέσεις και με το ρατσισμό που χαρακτήριζε την εποχή.

Παραπλεύρως της δολοφονίας κινήθηκε και το In the Line of Fire (1993), στο οποίο, ο Clint Eastwood υποδύεται έναν ώριμο πράκτορα, που έζησε τα γεγονότα από την πλευρά της σωματοφυλακής του Κένεντι, διαπνεόμενος από την αίσθηση ότι απέτυχε στο πρωτεύον καθήκον του. Πιο “ντοκυμενταρίστικο” ύφος ακολούθησε το 2002 το Interview with the Assassin, το οποίο απέδωσε σε έναν γερασμένο πρώην πεζοναύτη την ομολογία της δολοφονίας του προέδρου. 

Θεωρίες συνωμοσίας… for ever!

Το μυστήριο γύρω από τη δολοφονία Kennedy, παραμένει ένας ακαταμάχητος πόλος έλξης μεγάλων δημιουργών. Στη γοητεία του, δεν κατάφερε να αντισταθεί ούτε ο Αμερικανός μετρ του τρόμου, Στίβεν Κινγκ, ο οποίος προ διετίας εξέδωσε μια νοσταλγική, αλλά και γεμάτη λεπτές ειρωνείες νουβέλα που φέρει ως τίτλο την ημερομηνία: 11.22.63. Το βιβλίο ξεκίνησε να γράφεται στα τέλη της δεκαετίας του ’70, όμως εκδόθηκε τελικά το 2011 (γιατί άλλες ιστορίες δεν επέτρεψαν στο συγγραφέα να του αφιερώσει νωρίτερα την έρευνα και το χρόνο που απαιτούσε). Κεντρική ιδέα είναι το τι θα μπορούσε να συμβεί αν κάποιος (ένας καθηγητής από το Μέιν εν προκειμένω) ταξίδευε πίσω στο χρόνο και σταματούσε τον Oswald λίγο πριν τη δολοφονία του Kennedy: θα έμενε ο πρόεδρος ζωντανός ή οι θεωρίες συνωμοσίας θα έβγαιναν αληθινές και κάποιος άλλος θα ολοκλήρωνε τελικά την εκτέλεση;

Με διαφορετικούς προσανατολισμούς, αλλά στο ίδιο μοτίβο πάντα, κινείται και η νέα ταινία Parkland, η οποία παρακολουθεί τα γεγονότα του ’63, όπως τα έζησαν οι γιατροί και το προσωπικό του νοσοκομείου Parkland Memorial Hospital στο Ντάλας, όπου μεταφέρθηκαν μετά την επίθεση ο πρόεδρος και ο τραυματίας κυβερνήτης Connally. Το σενάριο βασίζεται στο βιβλίο του Vincent Bugliosi, ενώ πρωταγωνιστούν οι Zac Efron Marcia Gay Harden, Billy Bob Thornton.

Ο μύθος παραμένει ζωντανός και στην τηλεόραση, όπως καταδεικνύει η συζητημένη πρεμιέρα του “Killing Kennedy” του National Geographic Channel, με τον γόη περασμένων δεκαετιών, Rob Lowe σε ρόλο του δολοφονηθέντος προέδρου. Βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του Bill O’ Reilly (σε παραγωγή Ridley Scott), προβλήθηκε την προηγούμενη Κυριακή σε 171 χώρες και 48 γλώσσες μέσω του δικτύου National Geographics.

Στη μακριά σκιά που άφησε αυτή η παράξενη δολοφονία, που ναι μεν έγινε σε κοινή θέα, αλλά στις περισσότερες συνειδήσεις παραμένει ανεξερεύνητη, κινείται και το αναμενόμενο φιλμ “Legacy of Secrecy: The Long Shadow of the JFK Assasination”, που βρίσκεται ακόμα σε στάδιο παραγωγής και βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο των Lamar Waldron και Thom Hartmann (αποδίδει την επίθεση σε χτύπημα της Μαφίας, συνδεδεμένο με σχέδιο ανατροπής του Fidel Castro). Στην ταινία που υπολογίζεται να βγει τον επόμενο χρόνο, θα βρεθούν μαζί δύο μεγάλοι σταρ, εκπρόσωποι διαφορετικών γενιών, ο Robert DeNiro και ο Leonardo DiCaprio.

Ο μύθος εξακολουθεί να συναρπάζει πρόσωπα διαφορετικών εθνών και ηλικιών. Κι όσο το μυστήριο παραμένει άλυτο, οι θεωρίες συνωμοσίας είναι εξασφαλισμένες: to be continued…