Το να πιστέψεις ότι μπορείς να προσεγγίσεις τον Fernando Pessoa σε ένα άρθρο γνώμης, είναι μια μεγαλεπήβολη προσδοκία που το πιθανότερο είναι να απογοητευτείς. Εδώ, θα σας εκμυστηρευτώ το μπερδεμένο μου συναίσθημα όταν έκλεισα τον “Αναρχικό Τραπεζίτη”, τον επέστρεψα στη βιβλιοθήκη μου και σχεδόν άκουσα τον ποιητή και συγγραφέα να γελάει. Τι γελάς μωρέ;

Δεν πρόκειται για ένα πολιτικό εγχειρίδιο αλλά για μια διαλεκτική σάτιρα που κυκλοφόρησε σε μια όχι ήρεμη ιστορική στιγμή για την Πορτογαλία. Αποκορύφωμα αποτέλεσε το πραξικόπημα του Antonio de Oliveira Salazar, το 1936. Ο Pessoa, έβλεπε την κυριαρχία των θεσμών πάνω στον άνθρωπο και αυτό τον θύμωνε.

“Ο άνθρωπος με τις μάσκες” όπως τον αποκαλούν, συνδυάζει δύο οξύμωρες αρχικά ιδιότητες για να εκφράσει τον κοινωνικό προβληματισμό του. Μέσα από “Σωκρατικούς διαλόγους”, προσπαθεί ως τραπεζίτης να πείσει τον συνομιλητή του ότι η αναρχία, τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη είναι πραγματοποιήσιμη, μόνο σε ατομικό επίπεδο. 

 

Για τον “Αναρχικό Τραπεζίτη”, η ελευθερία είναι το κυριότερο αγαθό στη ζωή του ανθρώπου. Παρόλα αυτά, η ισότητα σε μια κοινωνία ατόμων με διαφορετικά νοητικά και κοινωνικά επίπεδα, μπορεί να επιβληθεί μόνο με βίαιες μεθόδους. Μια αδιάκοπη μάχη, ανάμεσα στην δικτατορία του προλεταριάτου και του καπιταλιστικού πολυκομματισμού, χρήζουν νικητή την πολυφωνική μπουρζουαζία ως το λιγότερο κακό. Σκέφτομαι διαρκώς, ποια εικόνα φέρνουμε στο μυαλό μας, όταν μιλάμε για αναρχία και αναρχικούς. Φέρνω στο μυαλό μου πέτρες, φωτιές και σπασμένα τζάμια. Διαπιστώνω, οτι έχουμε πει πολλά και έχουμε διαβάσει λίγα, σχετικά με αυτό το θέμα και διαιωνίζουμε μια κατασκευασμένη από άλλους πραγματικότητα. Μάλλον για αυτό τα βρήκα μπαστούνια τώρα, με ένα τραπεζίτη που δηλώνει αναρχικός!

Ο τρόπος για να κατακτήσει αυτήν την ελευθερία ο άνθρωπος, είναι να υποτάξει τις κοινωνικές επινοήσεις. Αναρχικός για τον Pessoa, δεν είναι μία έννοια αόριστη που εκπροσωπεί κάτι άναρχα δομημένο ως σκέψη για να επιφέρει το χάος. Είναι μία συμφωνία, που διέπεται από τη διάφανη απαλλαγή από τις λεγόμενες κοινωνικές επινοήσεις που προσφέρουν εξάρτηση και ασκούν αρνητική επιρροή στην λειτουργία του ανθρώπου, στο πλαίσιο της κοινωνίας.

Δεν τον ενδιαφέρουν οι συλλογικές λύσεις, αλλά οι ατομικές. Ο συγγραφέας, χρησιμοποιεί τη  λογική του, αφενός για να ανατρέψει τις καθιερωμένες δοξασίες και αφετέρου για να δημιουργήσει με την εκκεντρική σκέψη και την προκλητική συλλογιστική του, τον δικό του αιρετικό δρόμο προς την ελευθερία. Αναρωτιέμαι, τι είναι ελευθερία για τον καθένα από εμάς, πόσο επιλογή μας είναι και πώς τη διεκδικούμε; Όλοι θέλουμε να είμαστε ελεύθεροι, αλλα πώς μοιάζει ένας τέτοιος άνθρωπος;

“Ένας γεννιέται γιος εκατομμυριούχου. Από την κούνια προστατευμένος ενάντια σε ατυχία που το χρήμα μπορεί να αποτρέψει ή να μετριάσει. Άλλος γεννιέται μέσα στη μιζέρια. Ένα στόμα στα πολλά που έχει να θρέψει μια οικογένεια. Ένας γεννιέται Κόμης, Μαρκήσιος και έχει τον σεβασμό όλων οτιδήποτε κι αν κάνει. Άλλος γεννιέται σαν εμένα και πρέπει να διασχίσει στενό μονοπάτι για να του φέρονται ως ανθρώπινο ον”.

Η συστηματική ανάπτυξη της αναρχικής σκέψης είναι ένα σχετικά πρόσφατο δημιούργημα διαφόρων στοχαστών του 18ου, 19ου και 20ου αιώνα. Στις τάξεις των αναρχικών μπορούμε να συναντήσουμε άτομα με συντηρητική σκέψη, ιδιαίτερα στο χώρο της οικονομίας. Πρόκειται για υπερασπιστές της ελεύθερης αγοράς και της ιδιωτικής περιουσίας, χωρίς κυβερνητικές παρεμβάσεις. Εκφραστές της υπήρξαν, ο William Godwin και ο Henry Thoreau και σίγουρα έχουν ενδιαφέρον να διαβαστούν και να αξιολογηθούν.

Από αριστερά τώρα, είναι οι υπέρμαχοι της ριζοσπαστικής επαναστατικής αναρχίας, της κοινοκτημοσύνης. Μια αυτορρυθμιζόμενη κοινωνία, με ισότητα και αδερφοσύνη. Εδώ έχουμε τον Bakunin και τον Kropotkin. Σαν φοιτήτρια τους διάβασα ξανά και ξανά. Πίστεψα σε αντίθεση με τον Pessoa, οτι οι ομάδες είναι πιο ισχυρές απο τις μονάδες. Ακόμα το πιστεύω, μόνο που τώρα ξέρω οτι δεν θα υπάρξουν οι πολιτείες που ονειρεύτηκα και ας συνεχίζω να τις φέρνω στο μυαλό μου.

Ο τραπεζίτης του Pessoa, θεωρώντας το χρήμα σαν την μεγαλύτερη κοινωνική επινόηση, αποφασίζει να κερδίσει όσο πιο πολύ χρήμα μπορεί, ώστε να μην τον αφορά πια και να οδηγηθεί τελικά στην ελευθερία.  To έκανε λοιπόν με κάθε μέσο. Μάλλον έτσι γίνονταν ανά τους αιώνες τα πολλά λεφτά. Με κάθε μέσο και κόστος! Κατάφερε να γίνει λοιπόν τόσο πλούσιος, ώστε ελευθερώθηκε από το χρήμα! Ο τραπεζίτης, ισχυρίζεται ότι έτσι απέκτησε την κοινωνική ελευθερία, το στόχο δηλαδή του αναρχισμού. Ίσως όταν μεγαλώσω να το καταλάβω αυτό του το κατόρθωμα. Ίσως βρεθεί κάποιο ζωντανό παράδειγμα που θα με πείσει, ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβει. Ίσως πάλι όχι..

Ο Pessoa, ήταν λογοτέχνης και μπορεί να κριθεί για το λογοτεχνικό του έργο. Όχι για την περιεκτικότητα του έργου του, σε αναρχικές ιδέες.  Όταν πεθάνει σε ηλικία σαράντα επτά ετών, θα βρεθεί στο σπίτι του ένα μπαούλο με 27.453 χειρόγραφα, από τα οποία ένα μεγάλο μέρος ακόμη δεν έχει μελετηθεί. Αυτός ήταν ο Pessoa, ένας ογκόλιθος της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας που εγκαινίασε “την εποχή της υποψίας”.  Το βιβλίο αυτό, είμαι σίγουρη οτι θα το αναζητήσω ξανά και ξανά. Να γοητεύομαι και να απογοητεύομαι απο μια κοινωνία, που δεν ξεχνά να κυριαρχεί πάνω σε όσους δεν μπόρεσαν να της βγάλουν γλώσσα. Και δε θα τους κρίνω για αυτό..

Χαρακτηριστικά έλεγε:

“Να μην είσαι τίποτα, για να μπορείς να γίνεις τα πάντα”

Και συμπλήρωνε:

 “Να τα σβήνεις όλα πάνω στον πίνακα μέρα με τη μέρα, να γίνεσαι καινούργιος κάθε αυγή, το συναίσθημά σου να είναι πάντα παρθένο- ιδού, ιδού το μόνο που αξίζει τον κόπο να είσαι, ή να έχεις, για να είσαι ή να έχεις αυτό το ατελές που είμαστε όλοι”

 

Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις ΜΗΝΩΑΣ, σε μετάφραση ΕΝΣΤΟΝ ΡΕΪΣ ΜΕΪΡΑ. Το βρίσκεις εδώ.